Реторомандықтар
| Реторомандықтар | |
| rumantschs | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
700 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Италия |
635 000 |
 Швейцария |
60 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Реторомандықтар — Швейцарияның оңтүстік-шығысындағы (романштар) және Италияның солтүстік-шығысындағы (ладиндер мен фриулилер) роман халықтарының тобы.
Романштар (өз атауы: руманч) кантонның батысында (Сурсельва және Имбоден округтары), орталық бөлігінде (Гинтеррейн және Альбула округтары) және шығысында (Малажа және Инн округтары) тұрады (36 мыңнан астам адам – 2013, ресми есеп).
Ладиндер (өз атауы – ladin) Больцано және Валь-ди-Фасса (9,4 мың адам) провинцияларының оңтүстігіндегі Валь-Бадиа (10,2 мың адам) және Валь-Гардена (9 мың адам) аңғарларында, Трентино провинциясының солтүстік-шығысында (20,5 мың адам – 2011, халық санағы), Ливиналлонго-дель-Коль-ди-Ланада (1,9 мың адам) және Кортина-д'Ампеццода (6,2 мың адам) тұрады.
Фриулдар (өз аты - фурлан) тарихи Фриули аймағында тұрады (шамамен 600 мың адам).[1]
Халық саны 700 мың адам, оның ішінде Италияда 635 мың адам.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Роман тобындағы ретороман тілінде сөйлейді. 1938 жылдан бастап романш тілі Швейцарияда төртінші ұлттық тіл болып танылды (неміс, француз және итальян тілдерімен бірге). Италияда Удине провинциясында итальян тілімен қатар фриул диалектісінде кітаптар басылады. Барлық рето-романтикалық сөйлеушілер үшін ортақ жазу жүйесі жоқ.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сеушілер — католиктер мен протестанттар.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Швейцария территориясы біздің заманымыздың I–III ғасырларында романизацияланған және V ғасырда Батыс Рим империясы құлаған кезде оның халқы латын тілінде сөйледі. Шамамен 300 жылы құрылған Реция-прима провинциясы Реция-Куриация деп аталды және оны Кура епископтары V ғасырдан XII ғасырға дейін басқарды. Бұған Саргансерланд (қазіргі Санкт-Галлен кантоны), Вален көлі мен Линт өзеніне дейінгі аймақ, қазіргі Форарльберг аймағындағы Илль өзенінің бассейні және қазіргі Оңтүстік Тирольдегі Виншгаудың жоғарғы бөлігі кірді.
Жоғары орта ғасырларда алемандық гермаедықтардың келуімен латын (роман) тілінде сөйлейтіндердің тілдік шекарасы Граубюнден деп аталатын аумаққа қарай ығыстырылды. Сарганс XII ғасырдан бастап Верденберг округінің бөлігі болды.
1803 жылы Граубюнден Швейцарияның құрамына кірген кезде оның халқы шамамен 73000 адамды құрады, олардың 36 600-ге жуығы романш тілінде сөйледі, олардың көпшілігі біртілді және негізінен римдік аңғарларда өмір сүрді. Содан бері романш тілінде сөйлейтіндердің саны шамамен тұрақты болып қалды.
XIX ғасырдың ортасы мен аяғында қайта жаңғыру қозғалысы басталды, оны көбінесе «Римдік жаңғыру» деп атайды. 1919 жылы Lia Rumantscha әртүрлі аймақтық тілдік қоғамдар үшін біріктіруші ұйым ретінде құрылды. 1937 жылы Швейцария үкіметі романш тілін Швейцарияның төртінші ұлттық тілі деп тануды ұсынды.
1980-ші жылдардың аяғы мен 1990-шы жылдары Швейцарияның Еуропалық Одаққа айналатын рөлі туралы пікірталас романштардың ұлттық қозғалысының қайта жандануына әкелді. Бұл қозғалыстың кейбір өкілдері егемендікті Швейцария конфедерациясынан болашақ Федеративті Еуропаға беруді жақтады. 1996 жылғы Референдум Швейцариядағы романш тілінің мәртебесін нығайтып, оны федералды деңгейде қолдануға мүмкіндік берді.
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Романштардың негізгі кәсіптері альпілік жайылымдық мал шаруашылығы (сүтті), туристік қызмет көрсету, кей жерлерде егіншілік пен жүзім шаруашылығы. Ладиндердің негізгі кәсібі әлі күнге дейін мал шаруашылығы, егіншілік болып табылады. Фриулдардың дәстүрлі шаруашылығы — егіншілік (бидай, жүгері, көкөніс, жүзім, т.б. дәнді дақылдар өсіреді), таулы және жазық аймақтарда мал (негізінен сиыр) бағады.
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ладиндер мен Фриулдардың дәстүрлі мәдениеті солтүстік итальяндықтардың мәдениетіне жақын.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Романштар — тастан жасалған тұрғын үй үш қабаттан тұрады, бірінші қабатта қора бар.
Ладиндерде — Вилес — табиғатпен тамаша біріктірілген жұпталған шаруа қожалықтарының кешені. Үйлері тауға ұқсайды - асты тас, үстінде ағаш. Асты, тас төсеніші – шөп қора, малға арналған дүңгіршектер мен шеберхана, үсті бөренелерден салынған, отбасы тұратын жер.
Фриулдар - Альпі және венециандық үйлерге ұқсас тастан қаланған, ас үйдің мұржасы үлкен әрі биік етіп жасалуымен ерекшеленеді.
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Романш әйелдер костюміне аппликация және әшекейлер салынған дәстүрлі ұзын киім кіреді. Ерлер костюмі кең шалбардан, кеудешеден, жейдеден және плащтан тұрады, сонымен қатар ұлттық өрнектермен және ою-өрнектермен безендірілген.
Ладин тұрмыс құрған әйелдері қара түсті киім киеді. Тұрмыстағы ладин әйелдері әрқашан белбеуіне күміс әмиян тағады. Ер адамдар ашық-шашық киінеді.
Фриулдардың XIX ғасырға дейін киген ұлттық киімдері жергілікті италиялықтарға ұқсас болды. Ерлер — көйлек, күртеше, қысқа шалбар, әйелдер — көйлек, кеудеше, юбка, алжапқыш киген.
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Романш халқының дәстүрлі тағамдары ірімшіктер, шұжықтар, бал, жұмыртқалар, көкөністер мен жемістер сияқты жергілікті өнімдерді кеңінен пайдаланады.
Ладин халқының ең танымал тағамдарының бірі «Спинати» (Spinati) — шпинаттан жасалған дәстүрлі тағам, әдетте картоп немесе жүгері нанымен бірге беріледі.
Фриулдардың ұлттық тағамдарында көкөніс басым. Бидайдан полента (қазір жүгеріден жасайды) дайындаған.
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Романштарды халық ауыз әдебиеті (ертегілер, аңыздар, т.б.), қауымдық мерекелер мен әдет-ғұрыптар сақталған.
Ладин фольклорының маңызды аспектілерінің бірі - олардың дәстүрлі әндері, билері, ертегілері мен аңыздары да маңызды орын алады.
Фриулдардың рухани мәдениеті италиялықтарға өте жақын. Дәстүрлі билері, ертегілері мен тақпақтары (виллотта) сақталған.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 28 ақпан 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Реторомандықтар. Тексерілді, 28 ақпан 2025.
- ↑ Реторомандықтар. Тексерілді, 28 ақпан 2025.
