Рим республикасы

	Рим республикасы ; Res publica Romana; Ежелгі Рим
	Ұраны; Рим легиондарының Вексиллумы
	; Б. з. д. 44 жылдағы Рим республикасы
Астанасы	Рим
Ірі қалалары	Рим, Иерусалим, Сиракузы, Акрагант, Эфес, Карфаген, Антиохия, Коринф, Афины, Апамея, Вейи, Лион
Тіл(дер)і	Латын тілі, Ежелгі грек тілі, жергілікті тілдер
Діні	Рим діңі
Заңдары	{{{параметр_мазмұны}}}
Аумағы	1 950 000 км² (Б. з. д. 50 жыл)
Басқару формасы	Консулдық республика
	Алғашқы консулдар
- 509 Б. з. д.	Луций Юний Брут пен Луций Тарквиний Коллатин
	Соңғы консулдар

Рим республикасы (лат. Populi Romani «Рим халқының жалпы ісі») — Ежелгі Римдегі патшалық пен империяның арасындағы тарихи дәуір. Бұл дәуірде Республика өзінің үстемдігін Рим қаласынан Жерорта теңізінінің көп бөлігіне дейінгі гегемониясын үлкейте алды.

Басқару формасы

Рим Республикасы Сенат арқылы басқарылды. Сенаторды және консулды сайлау үшін халық жиналыстары шақырылып отырды. Мұндай жиналыстарда римдіктер ғана дауыс беруге құқылы болды. Сенат Республиканың саяси бағытын белгілеп отырды. Ал консулдар әскерді басқарды. Проконсулдардың консулдардан айырмашылығы - проконсулдар тек әскерді ғана емес, өзіне берілген аумақтың әскери әкімшілігін де басқарған.^[2] Бұл жүйе Шығыс Рим империясындағы фемалар жүйесіне ұқсас.

Тарихы

Құрылуы

Б.з.б 509 жылы Римнің соңғы патшасы Тарквиний елден қашып кетеді. Рим патшалағының орнына Рим Республикасы жарияланды.

Латиндер және Самниттермен соғыс

Б.з.б 490 жж. Рим Республикасы Латындармен соғысты. Нәтижесінде Республика мен латындар арасында одақ жасалғанымен, бұл одақта шын мәнінде Рим үстем болды. Олар сондай-ақ этруск қаласы Вейямен соғысып, оны ақырында басып алды. Римдіктер Орталық Италияға үстемдік ету үшін күресте ірі Самнит тайпасымен бетпе-бет келді. Б.з.б IV ғасырда Рим Самниттермен 3 рет соғысып, Умбрияны, Маркияны қосып алды. Осы кезде Латын тайпалары көтеріліс жасап, екінші Латын соғысы басталды, ақырында Рим Лационы және Кампанияны бағындырды. ^[3]

Галл шапқыншылығы

Б.з.б XI-X ғасырларда Солтүстік Италияға қоныстанған кельт тайпасы Галлдардың бір бөлігі V-IV ғасырларда Римге тұрақты түрде шабуыл жасап отырды. Римдіктер бастапқыда әлсіз болғандықтан олардан салық төлеп құтылғанымен, кейінірек күшейген соң Этруск және тағы басқа тайпалармен одақтасып, олардың шабуылдарына қарсы тұра бастады. Галлдармен күресте көмек алу үшін Этрусктер Рим Республикасына өз еріктерімен қосылды.

Пиррмен соғыс

Римдіктер Оңтүстік Италияны бағындыру үшін сол кездегі Оңтүстік Италиядағы грек отарларына соғыс ашты. Грек отарлары Эпир патшасы Пиррден көмек сұрады. Пирр римдіктерді бірнеше рет жеңгенімен, соныңда шешуші шайқаста жеңіліп, Риммен бітімге қол қойды. Бітім нәтижесінде Рим бүкіл Оңтүстік Италияны бағындырды.

Бірінші Пуни соғысы

Римдіктер Мессинадағы көтерілісшілердің құқығын қорғаймыз деген сылтаумен сол кездегі ірі мемлекетке - Карфаген державасына соғыс ашты. Соғыс барысында римдіктер бірінші рет өз флотын құрды, пілдермен шайқасудың тәжірибесін үйренді. Алғашында теңізде карфагендіктер үстемдік етсе, құрлықта Рим әскері мықтырақ болды. Римдіктер өз флотын құрып, олар теңізде де жеңе бастаған кезде, Карфаген әскерлері амалсыздан біртіндеп Лилибеумге дейін шегінді. Алайда Лилибеум қоршауы ұзаққа созылып, сәтсіз жалғасты. Римдіктер Лилибеумді бейбіт келісімнен соң ғана алды. Римдіктердің соғыста жеңіске жетуіне оның одақтасы - Сиракузы қала-мемлекеті үлкен рөл атқарды.^[4] Алғашында бейбіт келісімде тек римдіктер тек Сицилия аралын ғана алып, Карфаген оған аздап контрибуция төлейтін болып айтылса, Сардиния аралындағы көтеріліс пен Африкадағы жалдамалылар көтерілісін пайдаланып, Римдіктер Карфагенмен жаңа бітім шартына қол жеткізді. Нәтижесінде Римге тек Сицилия ғана емес, оның маңындағы аралдар, Сардиния, Корсика өтіп, контрибуция мөлшері едәуір көбейді.

Екінші Пуни соғысы

Соғыстың ресми себебі карфагендік әскерлердің Рим одақтасы Сагунтты басып алуы болды. Ганнибал Альпілік жорығын бастап, Италияға кіріп, Римдіктерді бірнеше рет жеңді, соның ішінде ең танымалы - Канна шайқасы. Дегенмен, Иберияда жағдай басқаша болды. Онда карфагендік әскерлер римдіктерден қайта-қайта жеңіле берді. Карфаген әскерлері римдіктерді бір рет күйрете жеңгенімен, римдіктер өз әскерін қалпына келтіріп, Илипа шайқасында оларды талқандады. Италиядағы Ганнибал әскері көмек келмегендіктен әлсіреп, оларды Карфаген үкіметі 203 жылы Карфагенді қорғау үшін Италиядан шақырып алды. Соғыстың соңғы нүктесі Зама шайқасы болып, Карфаген жеңіліп, бейбіт келісімге қол қойды. Римге Иберия, Солтүстік Италия, Сиракузы өтті.

Бірінші Македония соғысы

Канна шайқасында Римдіктер жеңілген кезде Македония патшасы осыны пайдаланып, Римге соғыс ашты. Алайда, Римдіктер Грек қалаларымен одақ құрып, македон әскерін жеңді. Соғыс нәтижесінде Рим Иллирияны басып алды.

Екінші Македония соғысы

Македония өз жеңілісін мойындамай Римге қарсы екінші рет соғыс ашты. Соғыс барысында Македония әскерлері талқандалып, Рим Македонияны басып алды.

Үшінші Македония соғысы

Македонияда көтеріліс шығып, Македония өз тәуелсіздігін жариялады. Оған гректер де қосылды. Алайда, Римдіктер көтерілісшілерден көрі тәжірибелі болғандықтан, олар ақыры жеңді. Македония мен Грекия түпкілікті түрде Рим провинциясына айналды.

Селевкидтермен соғыс

Селевки әулетінің күшеюінен қауіптенген Пергам патшалығы Римнен көмек сұрады. Рим дереу реакция беріп, әскер жіберді. Соғыс барысында селевкия флоты теңізде біріккен Пергам-Рим флотымен талқандалса, құрлықта Рим әскері шешуші жеңіске жетіп, Селевки әулеті Кіші Азиядан ығыстырылды.^[5] Селевки әулеті құлдырай бастады.

Үшінші Пуни соғысы

Карфаген ауыр шарттарға шыдамай, Римге соғыс ашты. Римдік әскерлер Карфагенді қоршады. Олар қала қабырғаларының астында ұзақ тұрып, әлсірей бастады. Алайда, Сципио келіп, қоршауда жеңді. Бұрынғы Карфаген мемлекетінің орнына Африка провинциясы құрылды.

Саяси дағдарыс

Мұнша үлкен Республиканы басқару қиынға соқты. Б.з.б 139 жылдан бастап Рим Республикасында дағдарыс кезеңі басталды. Бұл уақытта азаматтық соғыстар, көтерілістер, саяси тұрақсыздықтар, режимдер орнады, көрші мемлекеттер - Понт патшалығымен, Нумидиямен, герман тайпаларымен, галлдармен, кельтиберлермен тоқтаусыз соғыстар жүргізіліп, Республика аумағы кеңейе түсті. ^[6]Б.з.б 48 жылы Галлия соғысынан оралған Гай Юлий Цезарь азамат соғысын бастап, ақыры жеңді. Алайда, көп ұзамай оны өлтіріп, саяси дағдарыс басталып, Октавиан Август өзін император деп жариялады. Рим Республикасы аяқталды.

Дереккөздер

↑ ^a ^b Taagepera, Rein Size and Duration of Empires: Growth–Decline Curves, 600 BC to 600 AD (en) // Social Science History : journal. — 1979. — Т. 3. — № 3/4. — б. 115—138 [125].
↑ Цицерон- мастер Публичных выставок
↑ Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 1-том
↑ Қазақ Совет Энциклопедиясы, 9-том
↑ Селевкидтер империясы
↑ Қазақ Ұлттық энциклопедиясы, 1-том

[size-1] Taagepera, Rein Size and Duration of Empires: Growth–Decline Curves, 600 BC to 600 AD (en) // Social Science History : journal. — 1979. — Т. 3. — № 3/4. — б. 115—138 [125].

[2] Цицерон- мастер Публичных выставок

[3] Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 1-том

[4] Қазақ Совет Энциклопедиясы, 9-том

[5] Селевкидтер империясы

[6] Қазақ Ұлттық энциклопедиясы, 1-том

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]