Румындар
| Румындар | |
| рум. români | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
25 млн. (2014) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Румыния |
16,8 млн.(2011) |
 Италия |
1 млн. (2011) |
 Болгария |
900 000 (2011) |
 Испания |
798 100 (2011) |
 АҚШ |
518 700 (2009) |
 Канада |
204 600 (2011) |
 Украина |
151 000 (2001) |
 Германия |
126 200 (2011) |
 Молдова |
73 300 (2004) |
 Мажарстан |
35 600 (2011) |
 Сербия |
29 300 (2011) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Румындар (рум. români) — Румынияның байырғы және негізгі халқы (16,8 миллион адам – 2011 жылғы халық санағы). Олар сондай-ақ Украинаның оңтүстік-батысында (негізінен Марамурес және Буковина тарихи аймағында, 151 мың адам. 2001 жылғы халық санағы), Молдовада (73,3 мың адам – 2004 жылғы санақ), Мажарстанның оңтүстік-шығысында (35,6 мың адам – 2011 жылғы халық санағы), Сербияның солтүстік-шығысысында (29,3 мың адам – 2011, санақ) және Болгарияның солтүстік-батысында (0,9 мың адам – 2011, санақ).
Олар Италиядағы (2011 жылғы Ұлттық статистикалық институттың мәліметтері бойынша шамамен 1 миллион адам), Испаниядағы (798,1 мың адам – 2011, халық санағы) ең үлкен иммигранттар тобын құрайды, сонымен қатар АҚШ-та (518,7 мың адам, 2009 жылғы Санақ бюросының мәліметі бойынша), Канадада (204,6 мың адам – 2011 жылғы халық санағы), Германияда (2011 жылғы Статистика басқармасының мәліметтері бойынша 126,2 мың адамға дейін) және т.б. тұрады. Жалпы халқы 25 миллион адамға дейін. (2014, бағалау).[1]
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ағылшын тілінде – «Romanians»; украин тілінде – «Румуни»; болгар тілінде - «Румънци»; серб тілінде – «Румуни»; хорват тілінде – «Rumuni»; испан тілінде – «Rumanos»; итальян тілінде – «Rumeni»; каталон тілінде – «Romanesos»; француз тілінде – «Roumains»; португал тілінде – «Romenos»; мажар тілінде – «Románok»; неміс тілінде – «Rumänen»; орыс тілінде – «Румыны»; гагауз тілінде – «Romınlar»; албан тілінде - «Rumunët»; грек тілінде - «Ρουμάνοι».[2]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Румындардың өзіндік атауы - "Ромини" немесе "Ромынь". Бұл сөз латынның «romanus» сөзінен шыққан, ол "Рим" деп аударылады. Ортағасырлық тарихшылар румындардың өздерін римдіктердің ұрпақтары деп санағанын, сондықтан өздерін романдар (римдіктер) деп атағанын айтады. Ол заманда «рим» термині қарапайым халықты білдіреді. «Romania» топонимі елге 19 ғасырда, Молдова мен Валахия біріктірілгеннен кейін енген.[3]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Румын тілі тілдердің үндіеуропалық семьясы роман тобының балқан-роман топшасына жасады. Мынадай диалектілер ерекшеленеді: банаттық, кришандық, мунтяндық, молдавиялық (Молдова тарихи өлкесінің диалектісі), марамурештік Лексикада оңтүстік славяндықтардың әсері күшті. Румын тілі балқандық тілдік одаққа кіреді. Алғашқы ескерткіштері (хаттар, іскерлік қағазадар, діни мәтіндердің аудармалары) 17 ғасырдағы басына жатады (тарихи жылнамалар). Көркем әдебиет 18 ғасырдың аяғынан бастап пайда бола бастайды. Алғашында кириллицалық алфавит қолданылып, 1860 жылы латын алфавитіне ауысытырылды.
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Румындардың көпшілігі христиан дінін, ең алдымен православие дінін ұстанады. Шіркеу қоғам мен мәдениет өмірінде маңызды рөл атқарады. Ел халқының 80%-ға жуығы өздерін православиелік христиандар деп санайды. Сондай-ақ елде католицизм (6%), протестантизм (6,5%) және ислам (2%) сияқты басқа да діни топтар бар.[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Румын этносының негізінде геттер мен дактардың фракийлік тайпалары жатыр. Румындардың ата-бабаларының қалыптасуының маңызды кезеңі олардың жерлерінде Мезия (б.д.д. 1 ғ. – б.д. 5 ғ.) және Дакия (б.д. 2-3 ғғ.) провинциялары құрылған Рим империясы кезеңіндегі гет-дактардың романдануы болды. 6 ғасырға қарай материалдық және рухани мәдениетіне әсер еткен славяндармен байланысқа түскен дак-романдық этностық қоғам құрылды. Төменгі Дунайдың сол жағалауындағы славяндардың көп бөлігі роман тілді халықпен сіңісіп кетті. Б.д. 1-ші және 2-ші мыңжылдықтары шегінде шығыс романдық волохтық этностық қоғамы құрылды. 14 ғасыр бұл жерлерде Молдавия және Валаш княздіктерінің құрылуының басы болды, кейін оларды Осман империясы басып алды. Содан кейін оларға Трансильвания қосылды. 19 ғасырға дейін бұл аудандар азаттық үшін күресті, бірақ бұл әрекеттерді түрік, содан кейін австриялық әскерлер басып тастады. Молдавия мен Валахия кейін Осман ықпалымен біртұтас княздікке айналды. Орыс-түрік соғысынан кейін Румынияның тәуелсіздігі жарияланды.
Дәстүрлі шаруашылығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі шаруашылығы – егіншілік, жүзім шаруашылығы, бау-бақша шаруашылығы, 19 ғ. басына дейін жетекші шаруашылық мал шаруашылығы (ірі-қара және ұсақ мал) болды. Ауыл шаруашылығы ел экономикасында маңызды рөл атқарады және ауылдағы отбасыларды азық-түлікпен және басқа да қажетті ресурстармен қамтамасыз етеді.
Көркемдік қолөнер – тігін ісі, кілем тоқу, кестелеу, қыш, тас және ағаш ою, тері өңдеу жақсы дамыған. Румыниядағы халық қолөнерінің ең танымал түрлерінің бірі - кесте тігу. Румыниялық әйелдер көйлектер, шарфтар, дастархандар және басқа да киімдер мен интерьер заттары сияқты әдемі кестеленген бұйымдарды жасай отырып, матаға әртүрлі өрнектер мен дизайнды кестелеуді біледі. Румыниялық керамика шеберлері кәстрөлдер, құмыралар, табақтар және басқа да ыдыс-аяқтар сияқты әртүрлі саз бұйымдарын жасау үшін дәстүрлі әдістер мен әдістерді пайдаланады.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Шағын отбасы басым, көп ұрпақты отбасылар жиі кездеседі, 20 ғасырдың басына дейін үлкен патриархалдық отбасылар болды. Ауыл қауымы туысқан отбасылар топтарынан құралды, ал қоғамның өмірін сайланбалы орган – обще басқарды.[6]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Румындық тұрғын үйдің ежелгі түрі жертөлелер болды. Жерге дөңгелек пішінді шұңқыр қазылып, төбесі тақталардан немесе бөренелерден жасалған үйшік болды. Ол қамыспен, сабанмен жабылды. Тамақ отқа дайындалды. Бөлменің көлемі 1,5-тен 3 метрге дейін болды. Тұрғын үйлердің негізінде олар жерге тереңдетілген ағаш үйлер жасай бастады. Олардың бөрене немесе өрілген қабырғалары болды. Көбінесе 3 және 4 бөлмелі ғимараттар жасалды. Кіре берісі (сени), тұрғын үй бөлмесі, камора болды.
Кейіннен олар кірпіш пен тастан үй сала бастады (19 ғ.). Құрылыстың бұл түрі бөрене құрылысымен бірге бүгінгі күні де кең тараған. Ең жиі кездесетіні-төрт қабатты шатырлар. Ауылдарда олар тақтайшалармен жабылған. Оңтүстік Карпатқа тас іргетаста тұрған ағаш үйлер тән. Олардың балкондары бар, ал жертөледе қоймалар бар. Бұрынғы кезде кең тараған ошақтың орнын орыс пештері басты.
Румын тұрғын үйінің интерьері ағаш жиһаздардан, керамикалық бұйымдардан тұрады. Төсек ұлттық ою-өрнекпен жабылған. Жатын бөлме әдемі кестеленген жастықтармен толтырылған. Заттар үлкен сандықта сақталады. Керамикалық ыдыс-аяқтар қабырғалардың бойындағы сөрелерге қойылған. Үй ыдыстары мен ағаштан жасалған құрал-саймандар ою-өрнектермен безендірілген. Әр жерде кестелі орамалдар ілініп, үстел дастарханымен жабылған.[7]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әйелдер киімі — туника тәрізді пішілген ақ кенеп жейде (кэмашэ) немесе қысқа көкірекше (ие), белдікті киім – түрлі-түсті жүн белдемше (катринцэ) немесе жанында қиығы бар бүрмелі белдемше (вылник); бай өрнектелген жіңішке тігілген белбеу және алдынан және артынан киілетін 2 алжапқыш (фотэ); жеңсіз көкірекше – шұғадан (илик) немесе аң терісінен (кожок) тігілген; бастарына – жібектен жамылғы (марамэ), орамал немесе чепец (чяпсэ) киеді.
Ерлер костюмы – туника тәріздес зығырдан жасалған тоқыма тәріздес тігісті немесе қамыт пен ілгегі бар көйлек, жүн шалбар, былғары немесе жүн жуан белбеу және жеңсіз күрте. Бас киімдері – елтірі бөрік, киіз фетр немесе сабан қалпақ. Аяқ киімдері былғарыдан жасалған. Қыста еркектер мен әйелдер шұға свиталар немесе қой терісінен жасалған тондар киеді. Румындардың ұлттық киімнің маңызды элементі белбеу немесе «brâu» болып табылады. Белдік әртүрлі өрнектермен, кестелермен немесе аппликациялармен безендіріліп, белді ерекшелеу және кескінді толықтыру үшін қолданылады. Белбеу сонымен қатар киюшінің мәртебесінің немесе әлеуметтік жағдайының символы бола алады.
Румын халқының ұлттық киімдері аймақтық дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың және өмір салтының әртүрлілігін көрсетеді. Олар ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады және румын халқының бірегей дәстүрлері мен қолөнер шеберлігін сақтауға және жеткізуге көмектеседі.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі тағамдары — жүгері ұнынан мамалыга және жұқа нан (мэлай), борщ (чор-бэ), козонак – куличтің бір түрі, ынвыртитэ – қаттамалы қамырдан ішіне қант немесе жидек қосылған ұнтақталған жаңғақ салынып жасалған қалаш, тор-грэтареда пісірілген ет және балық.
Румын асханасында ең танымал тағамдардың бірі - сарма (сармале) - тартылған ет, күріш және дәмдеуіштермен толтырылған қырыққабат жапырақтары, содан кейін олар қызанақ соусында бұқтырылады. Рождествоға, Жаңа жылға және үйлену тойына өрілген қалаш (колак) пісіреді. Орамжапырақ немесе жүзім жапырақтарында голубцы дайындайды. Қуырдақ (токанэ), дроб – марқаның ішек-қарнынан дайындалатын тағам. Қолдан жасалатын жүзім шараптары және арақ – цуйка кең таралған.
Тағы бір танымал тағам - дәмдеуіштер мен сарымсақ қосылған ұсақ грильде пісірілген фрикаделькалар (әдетте сиыр еті) мици. Мититейге әдетте лаваш, пияз және қыша қосылады, бұл оларды пикник немесе ашық ауада түскі ас үшін тамаша таңдау жасайды.
Румын асханасында тәтті десерттер де маңызды рөл атқарады. Ең танымал десерттердің бірі папанаши (papanăși) – қуырылған сүзбе пирогтары, олар әдетте джем немесе қаймақпен беріледі. Папанаши - кез келген түскі немесе кешкі асты аяқтайтын нәзік және хош иісті десерт.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Румын фольклорының ең танымал элементтерінің бірі - халық әндері мен билері. Халық хорлары немесе жекелеген орындаушылар орындайтын румын әндері қуаныш, қайғы, махаббат пен үмітті бейнелейтін сан алуан эмоциялар мен сезімдерді береді. Румын фольклорында би де маңызды рөл атқарады, ол елдің әртүрлі аймақтарының ерекше стильдері мен дәстүрлерін көрсетеді.
Румын фольклорының тағы бір маңызды аспектісі - халық ертегілері мен аңыздар. Румын ертегілері батырлар, ғажайыптар мен шытырман оқиғалар арқылы даналық пен өмір сабақтарын жеткізеді. Бұл ертегілердің көпшілігі румын халқының сенімі мен дүниетанымын көрсететін көне мифтер мен аңыздардан бастау алады.
Румын фольклорында мерекелерге, үйлену тойларына, жерлеуге және басқа да іс-шараларға байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар бар. Бұл рәсімдер румын халқының терең мәдени және діни дәстүрлерін көрсетеді, олардың бірлігін және туыстық байланыстардың құндылығын көрсетеді.
Анағұрлым кең тараған музыкалық аспаптары: бучум – ұзын бақташылық керней, най - әр түрлі көлемді бірнеше сырнайдың біріктірілген жүйесі.[10]
Қазақстандағы румындар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстандағы румын диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 872 (1970 ж.),
- 846 (1979 ж.),
- 941 (1989 ж.),
- 594 (1999 ж.),
- 421 (2009) адам.[11]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Румындар - Români. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Румындар - көңілді әншілер мен музыканттар. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Румындар: олар қандай адамдар, халықтың ерекшеліктері. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Халық қолөнері. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Румындар - Romanians. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Румындар. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Румындар. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 435-437. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 172. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
