Рутулдар
| Рутулдар | |
| мыха́Iбыр | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
80 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
35 240 |
 Әзербайжан |
30 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Рутулдар (өз атауы мыха́Iбыр) — Дағыстанның, сондай-ақ Әзербайжанның байырғы халықтарының бірі. 2020 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша Ресейдегі рутулдардың саны 34 259, 2010 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша 35 240 адамды құрады. Әзірбайжандағы рутулдардың саны 30 000-нан асады (2004).[1]
Таралуы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рутулдар қазір Рутул ауданының (Солтүстік-Батыс Дағыстан) жерін мекендейді. Рутул, Шиназ, Ихрек, Амсар, Кала, Вруш, Куфа, Лучек, Мюхрек, Цудик, Кина, Джилихур, Пилек, Хнюх, Фчох, Киче, Аран, Вахырый, Нацма, Фартма, Уна, Борч ауылдарында және Самурдан Шеки қаласына дейінгі аумақта таралған.
Азербайжанда Шеки қаласы, Ках, Киш, Қайнар, Шин, Хирса, Шор-су, Даш-юз, Айдынбулах, Гейбулах ауылдарында, сондай-ақ Ахтын ауданына қарайтын Хнов ауылында. Рутулдардың Бабаюрт (Жаңа Борч) және Кизляр (Рыбалко ауылы) аудандарында да жаңа ірі қоныстары бар. Рутулдар қазір тілі жойылып кету қаупі төніп тұрған екіге бөлінген халық.
Рутулдар шығысында лезгиндермен, солтүстік-батыста аварлармен, солтүстік-шығыста агулдармен, батыста цахурлармен шектеседі. Оңтүстігінде Рутулдарды Әзірбайжаннан қол жетімді асулары бар Бас Кавказ жотасы бөліп тұрады.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рутул нах-дагестандық отбасының лезгин тармағына жатады. Ол басқа тілдермен тығыз байланысты (будух, цахур, криз). Цахурмен бірге рутул тілі рутул-цахур топшасын құрайды. Рутулда 5 негізгі диалекті бар (шиназ, мухад, борчи-хнов, мюхрек, ихрек).
Барлық рутулдар екі тілді, көпшілігі 3 немесе одан да көп тілді біледі. Әзірбайжан тілі халық арасында кең тараған және Оңтүстік Дағыстанда ежелден ұлтаралық қатынас тілі болып табылады. Жазуы кирилл әліпбиіне негізделген.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ислам дінінің Рутулдардың негізгі діні – ислам, сүнниттік мұсылмандар тармағын ұстанады. Ислам діні аймаққа X ғасырда еніп, рутулдар арасындағы негізгі діни ағымға айналды.
Дегенмен, исламнан басқа, рутулдар ежелгі пұтқа табынушылық дәстүрлерін де сақтайды. Табиғаттың құдіретіне сеніп, ата-баба рухына тағзым етіп, егіншілікке, таудағы тіршілікке байланысты түрлі ырым-жырымдарды жасайды.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рутулдардың ерте тарихы біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда құрылған Кавказ Албаниясының мемлекеттік қалыптасуымен байланысты, оның құрамына Оңтүстік Дағыстан халықтары кірді, олар «леки» деп аталады. Кейіннен рутулдар VI-ғасырдың аяғы - VII-ғасырдың басында құрылған Оңтүстік Дағыстанның ірі саяси бірлестіктерінің бірі «Лакзаның» құрамына кірді.
IX–X ғасырларда Рутулдар Оңтүстік Дағыстанның басқа халықтары сияқты Ширванның саяси, экономикалық және мәдени ықпалын бастан кешірді. XVII ғасырда рутулдар территориясында тек рутул ғана емес, кейбір Цахур және лезгин ауылдарын біріктірген ауылдық қауымдар одағы (Рутуль магал) болды. Екі Рутул ауылы - Хнов және Борч - Ахтыпарин магалының құрамына кірді. Хнов ауылы ресми түрде Ахтыпарин құрамына кірсе де, өзінің басқару органдары бар дербес ауылдық қауым болды. XVIII ғасырда рутул «еркін» қоғамына (Рутул махал) бірқатар лезгин ауылдары қосылды: бұрын Ахтыпаринский княздігінің құрамында болған Зрых, Кахул, Иче, Кака, Ялах, Луткун ауылдары. XVI-XVII ғасырларда рутулдар Оңтүстік Дағыстанның басқа халықтарымен бірге таулы аймақтарды өз билігіне бағындыруға тырысқан түрік және Иран басқыншыларына қатты қарсылық көрсетті. XVIII ғасырдың 40-жылдарында рутулдар Надир шахтың әскерлерімен қатты күресіп, әр жерін қорғады.
1820 жылы рутулдар Ресейге тәуелді болып саналды және жыл сайын 500 рубль салық төлеуге міндеттелді, олар мұны істемеді. ХІХ ғасырдың 30-40 жылдарында Ағабектің басшылығымен рутулдар патшаның отаршылдық езгісіне қарсы күреске қатысты.
1839 жылы Рутул қоғамы Илисуй сұлтандығына қосылды. 1844 жылы Илисуи иелігі және Рутул Магалы бір округке біріктірілді (Илисуй). Округ үш магалаға бөлінді – Илисуй, Рутул және Ингилай. 1860 жылдан бастап цахурлар қоныстанған «Тау Мағалының» жерлері де Рутул Магалдың құрамына кірді.
1928-1929 жж Дағыстанда округтер мен учаскелер аудандармен ауыстырылды.
1930 жылы 15 маусымда Хнов көтерілісі болып, оған қатысушылар ұжымдастыруға, иеліктен шығаруға қарсы шығып, шариғат соттарын қалпына келтіруді талап етті. Көтерілісті Ахты мен Шиназдан келген НКВД бөлімшелері басып тастады. 1936-1938 жылдар аралығында 100-ге жуық адам сотталып, Оралға, көп жағдайда тұтас отбасы болып жер аударылды.
Дағыстан Республикасы Мемлекеттік кеңесінің 2000 жылғы 18 қазандағы № 191 қаулысымен рутулдар Дағыстан Республикасының байырғы халықтары қатарына жатқызылды.[4]
Дәстүрлі шаруашылығы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықтың негізгі кәсібі мал шаруашылығы, негізінен қой шаруашылығы болды. Олар ешкі, ірі қара, есек, жылқы, қашыр өсірді. Жыл бойы мал далада ұсталды. Жазғы жайылымдардан қысқы жайылымдарға айдау әрдайым малдың үлкен шығынымен жүрді. Қыста шопандар тастан жасалған қараңғы тас баспаналарда тұрды.
Ауыл шаруашылығында егіншілік басым болды. Құрал-саймандардан соха, орақ, ағаштан жасалған күректер, бастыру тақталары қолданылды. Олар қара бидай мен бидай өсірді, бірақ өнім әрқашан жақсы болмады. Бақшалар, көкөніс дақылдары өсірілмеді.
19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басында шаруашылықта айтарлықтай ілгерілеушілік байқалып, олар мал басын сата бастады, жылқы саны 2 есеге, қой саны 3 еседен астамға, ірі қара мал саны 6 есеге өсті, ауқаттылардың үй шаруашылығында жетілдірілген еңбек құралдары пайда болды. Бірақ мұның бәрі негізінен ауқатты рутулдар арасында болды. Қарапайым халық азық-түліктің жоқтығынан және нашар жағдайдан зардап шекті.
Дәстүрлі үй қолөнерінен мата тоқу, кілем тоқу, киіз басу, жүннен тоқылған аяқ киім, өрнекті шұлық, қыш бұйымдар, тас, мыс, күміс өңдеу, т.б.болды.[5]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Рутулдың дәстүрлі тұрғын үйлері жетуге қиын жерлерде орналасқан. Жаудың жиі шабуылдары мен соғыстарының салдарынан халық қорғаныс қабілетін арттыруға мәжбүр болды. Олар бекініс қабырғаларын, қорғаныс мұнараларын және сигнал мұнараларын салды. Үйлер қатар тастан салынған, төбесі тегіс екі қабаттан тұрды. Бірінші қабатта қора, екінші қабатта тұрғын үйлер тұрғызды.
Үйдің қасбетінің жоғарғы бөлігін бойлай тар террассалар болды, оған үйдің сыртында орналасқан баспалдақ арқылы кіруге болады. Ошақтар каминдерге ұқсас қабырғаға қарсы жасалған. Олар көбінесе үлкен сылақ әшекейлерімен безендірілген.
Рутул тұрғын үйлерінің түрлері үш түрге бөлінеді:
- Бір қабатты, бір бөлмелі үй. Ол биік тас бағандарға көтерілген. Тұрғын үй қосалқы ғимараттардан бөлек тұрды;
- Шаруашылық құрылыстары мен ауласы жоқ екі қабатты үй;
- 1 немесе 2 қабатты үй, ашық ауласы бар, оның ішінде қосалқы бөлмелері мен шаруашылық ғимараттары орналасқан.[6]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рутулдық ерлердің ұлттық киімдеріне «бушпули» деп аталатын кең шалбар кіреді, олар кестемен және шашақтармен безендірілген. Әдетте әдемі кестеленген көйлек үстіне тағылатын дәстүрлі белдігі болады. Көбінесе ер адамдар костюмдерін көйлек үстіне киетін оюлы жилет пен шарфтармен толықтырады. «Колпак» деп аталатын бас киім ер киімнің ажырамас бөлігі болып табылады және әртүрлі кестелермен және өрнектермен безендірілген.
Әйелдердің ұлттық киімдері де әсемдікке бөленеді. Жарқын кестелі және жеңдері кестеленген кең көйлектер әйелдер киімінің негізгі элементі болып табылады. Көйлектер көбінесе белдіктермен және мәдени әшекейлермен толықтырылады. Әйелдерге арналған бас киімдер де костюмнің ажырамас бөлігі болып табылады. Олар этникалық топтың байлығы мен сұлулығын бейнелейтін жібек орамалдар, кейде тізеге дейін жетеді. Рутулдардың ұлттық киімдерінде дәстүрлі кестелер, өрнектер мен бояулар маңызды орын алады және әрбір өрнектің өзіндік мәні мен символы бар.
Қазіргі заманда рутулдардың ұлттық киімдері күнделікті өмірде ғана емес, түрлі мерекелерде, тойларда, ұлттық іс-шараларда да киіледі.[7]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі рутул асханасының негізгі сипаттамаларының бірі - жаңа піскен, табиғи және маусымдық өнімдерді пайдалану. Жергілікті климат пен табиғи ресурстардың көптігіне байланысты тағамға әртүрлі жемістер, көкөністер, дәнді дақылдар мен жаңғақтар кіреді. Мал шаруашылығы, оның ішінде қой, ешкі және сиыр өсіру рутулдар арасында да танымал, сондықтан олардың тағамдарында ірімшік, йогурт, май сияқты сүт өнімдері кеңінен қолданылады.
Рутул асханасының ең танымал тағамдарының бірі - «хинкали» - дәстүрлі грузин тұшпараларының бір түрі, бірақ Рутулдың ерекше дәмі мен салмасы бар. Хинкал әдетте тартылған етден дайындалады, ащы тұздық қосылады және ыстық беріледі. Бұл көптеген рутул отбасылары мен мейрамханаларында танымал тағам. «Аш» - тағы бір дәстүрлі рутул тағамы, ол ет (әдетте қой немесе сиыр еті), көкөністер мен дәмдеуіштерден жасалған қою сорпа. Әртүрлі ингредиенттерден, соның ішінде бұршақтардан, кеспелерден және шөптерден жасауға болады. Бұл әдетте бір тілім жаңа піскен нанмен бірге берілетін құнарлы тағам.
Сонымен қатар, рутулдар әртүрлі нан түрлерімен танымал. Олардың дәстүрлі тағамдарында бидай, жүгері және күріш сияқты әртүрлі дәнді дақылдар қолданылады, олар әртүрлі нандарды, соның ішінде шелпектерді, пирогтарды және пирогтарды жасау үшін қолданылады. Нанға көбінесе сүт өнімдері немесе сары май қосылады. Сондай-ақ, рутул асханасында кәуап, сиыр еті, қой еті, тауық еті сияқты түрлі ет тағамдары бар. Бастапқы дәм мен хош иіс қосу үшін ет әртүрлі дәмдеуіштерге және соустарға жиі маринадталған. Ет тағамдарын әдетте ерекше дәмді сақтау үшін ашық отта немесе грильде пісіреді.[8]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рутулдардың фольклорында халық әндері ерекше орын алады. Олар этникалық топтың тарихы мен дәстүрін жеткізеді және көбінесе хормен, ырғақты қимылдармен орындалады. Рутул халық әндері махаббат, табиғат, еңбек және мерекелер туралы айта алады. Дәстүрлі билер рутул фольклорының ажырамас бөлігі болып табылады. Олар көбінесе мерекелерде, үйлену тойларында және басқа да қоғамдық шараларда орындалады. Рутул билері жігерлі қозғалыстармен, көптеген бұрылыстармен және аяқты көтерумен, сондай-ақ жарқын және түрлі-түсті костюмдермен ерекшеленеді.
Рутулдар фольклорында ертегілер мен аңыздар да ерекше орын алады. Олар ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, сиқырлық, батырлық, даналық, өнегелік тағылымдар туралы әңгімелейді. Рутул фольклорының ерекшелігі оның алуан түрлілігі мен байлығында. Өңірдегі әрбір ауыл немесе ауданның ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары бар. Рутулдар ертегілер, әндер мен салт-дәстүрлер арқылы өздерінің салт-дәстүрлері мен құндылықтарын сақтайды, туған жері мен мәдениетіне деген сүйіспеншілігін білдіреді.[9]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Рутулдар. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Рутулдар. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Рутулдар. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
- ↑ Рутулдар. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
- ↑ Рутулдар - Кавказдың талантты тұрғындары. Тексерілді, 2 наурыз 2025.
- ↑ Әлем халықтары/Рутулдар. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
- ↑ Дәстүрлі киімдері. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
- ↑ Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 3 наурыз 2025.
