Саяси бақылау

Саяси бақылау - [француз, controle - тексеру] - саяси жүйедегі формальды және формальды емес үрдістер жиынтығы, олардың көмегімен бүзылуы жүйенің қызметіне теріс әсер ететін нақты мінез-құлық үлгісі қамта¬масыз етіледі; мемлекет пен басқа ин- ституттардың жеке тұлға мінез-құлқын реттеу мақсатында оған ықпал ету тәсілдерінің жүйесі. Сан алуан "үлгілер" мен шектеулер қатарында құндылықтар, ережелер, әкімгершілік нүсқаулар, саяси шешімдер, дәстүр, т.б. бар. Саяси бақылау саяси өмірді ұйымдастыруды, саясат субъектілерінің мінез-құлқын сәйкестендіруді қамтамасыз етеді. Саяси бақылау арқылы әлеуметтік-саяси үрдістерді немесе жүйелерді басқарудағы кері байланыс қағидаты жүзеге асырылады. Саяси бақылау екі мақсатты көздейді:

1) саяси жүйенің түрақтылығына қол жеткізу және оны қолдау;

2) оның позитивті дамуын қамтамасыз ету.

Саяси бақылаудың қалыптасуы саяси қоғамның дамуымен байланысты. Әлеуметтік-саяси қатынастардың дамуы күрделенген сайын саяси бақылау құрылымдары да күрделене түседі, оның тетіктері жетілдіріледі, арнайы институттар пайда болады. Саяси бақылауды саяси жүйенің барлық институттары белгілі бір деңгейде орындап отырады. Саяси бақылаудың икемділігі, оның тетіктерінің өзгеруі - демократияның алғышарттары. Қатаң, барлық саланы қамтитын саяси бақылау авториталық және тоталитарлық жүйелерге тән. Ол конформизмді туындатып, әлеуметтік-саяси тоқыраушылыққа үшыратады. Әлсіз, тиімсіз саяси бақылау саяси емес мінез-құлықтың өсуіне, саяси жүйенің ыдырауына алып келеді.

Э.О.Росс саяси бақылаудың үш деңгейін көрсетеді: қарапайым; қоғамдық пікір; саяси институттар.

Саяси бақылау позитивті және теріс санкциялар арқылы жүзеге асырылады. Санкциялар сипатына қарай формальды және формальды емес деп бөлінеді. Формальды саяси бақылау мемлекеттік мекемелер, саяси ұйымдар, билік құрылымдары және институттармен жүзеге асырылады. Олар қолданатын санкциялар алдын ала белгілі. Формальды емес саяси бақылау - саяси үрдіске қатысушылардың күтпеген реакциясы.

Саяси бақылау әлеуметтік бақылау түрі ретінде жеке түлғаны саяси әлеуметтендіру және саяси тәрбиелеу құралы қызметін атқарады. Әлеуметтік бақылау теориясының негізін қалаушылардың бірі - Р.А. Лапьер бақылаудың үш түрін көрсетеді: физикалық санкция, экономикалық санкция; әкімгершілік санкция.