Саяси мәртебе

Саяси мәртебе - саяси институттардың, адамдардың құқықтары, бостандықтары мен міндеттері, олардың қоғам мен мемлекеттегі тіркелген, заңмен бекітілген саяси жағдайының жиынтығы. Адам құқықтары мен бостандықтары оның мәртебесін, соның ішінде саяси мәртебесін анықтайды.

Адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары олар дүниеге келгеннен тиесілі. Бір адамның азамат құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруда басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтары бұзылмауы керек. Барлық адамдар заң мен сот алдында тең.

Егер мазмұндық тұрғыдан қарастыратын болсақ, онда адам құқықтары мен бостандықтары азаматтық, саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және экологиялық деп жіктеледі. Азаматтық құқық бұл адамға жаратылысынан берілетін құқықтар. Кез келген мемлекет бұл құқықтарды тәуелсіз және ашық сот, тұрғын үйге қол сұқпау, еркін жүріп-түру, түрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуды заңмен бекіту арқылы қамтамасыз етеді.

Ал саяси құқықтар азаматтардың қоғам мен мемлекет ісін басқаруға қатысу құқығын қамтамасыз етеді. Бұл қатардағы құқықтарға сөз еркіндігі, ар-ұждан еркіндігі, ақпарат алу құқы, сайлау және сайлану құқы, бірлестіктерге бірігу құқы жатады.

Әлеуметтік-экономикалық құқықтар бұл азаматтардың материалдық ресурстарды өндіру, алмасу мен пайдалану саласындағы мүмкіндіктері мен құқықтары.

Бүгінгі таңдағы адам құқықтарын қорғау мәселесі көбінесе батыстық жеке тұлға құқықтарының либералдық тұжырымына негізделіп жасалған. Бұл арада халықаралық қауымдастық өзінің жеке тарихы, құқықтық дәстүрлері, мәдени құндылықтары бар түрлі мемлекеттерден құралатындығын ескеруіміз қажет. Осындай тұжырымдарды негізге ала отырып, әрбір мемлекет өз аумағындағы адам құқықтарын қорғау мәселесін шешуі тиіс.

Жалпы адамның азаматтық құқықтары мен бостандықтарының даму эволюциясы американдықтар үшін сөз бостандығы, ар-ұждан бостандығы, жиналыстар бостандығы мен заң алдында тең қорғала алу құқы болып табылады. Ал орыс либерализмінің шеңберінде адамның лайықты өмір сүре алу құқы идеясы қалыптасқанын көреміз. Сонымен бірге, бостандық, еркіндік ұғымдары да әр халықта әр қалай мән мен мазмұнға ие. Мысалы, американдық конституциялық дәстүрде "мемлекеттен еркін, тәуелсіз болу" тұжырымы қалыптасқан болса, еуропалық дәстүрде "еркіндікке, бостандыққа мемлекет арқылы", мемлекет көмегімен қол жеткізу тұжырымы қалыптасқанын байқауымызға болады.