Сезімхан Жардыханұлы

Сезімхан Жардыханұлы' – Моңғолия қазақтарына белгілі айтыскер ақын.

Өмір жолы

1949 жылы 19 мамырда Баян-Өлгей аймағы Цэнгэл сұмынында дүниеге келді. Әкесі Жардыхан Мыңбиеұлы екі иығына екі кісі мінгендей алып денелі, аса күшті адам болған екен. «Орман арасынан ат сүйрей алмайтын қарағайды қолтығына қысып сүйреп келетін» деседі көзін көргендер. Анасы Қарашаш Бәрамқызы ақынның қырқынан шықпай жатып қайтыс болса, әкесі тоғыз жасында дүниеден озыпты. Ақын бес ағайынды. Ағасы Санах қажы Жардыханұлы туған өлкесінде құран сүрелерімен кісі емдеп, сырқатарына дауа тауып көптің алғысына бөленіп жүр. Сезімхан 1958-1966 жылдары арнайы білім беру мектебінде дәріс алды. Жастық шағында өз басына кезіккен кедейлік пен жетімдікті жігермен жеңіп, өз құрбы-құрдастарынан қалыспай ат жалын тартып мінді. Ол Қызылқайын жеті жылдық мектебін тауыса сала баяғы өмір ауыртпалығы кесірінен не бәрі он алты жасында ағасының орынына армия қатарына аттанды. Бұл оның ең алғаш өз ұясынан ұшып өзгеше бір өмір жолын бастаған шағы еді. Жас та болса еті тірі елгезек Сезімхан көп ұзамай рота үгітшісі, жастар ұйымының хатшысына сайланып социалистік жарыста армия ортасындағы жастар ұйымдарынан үздік орынға ие болып, он жеті жасында үкіметтік «Құрмет грамотасымен» марапатталады. 1968 жылы Ұланбатыр қаласындағы офицерлер тағайындайтын мектепке қабылданып, оны да үздік бітірген ол артында қалған қарт әжесіне қарайлап армия қатарында жұмыс жасамай өз туған өлкесіне қайтып оралды. Бірақ, ол қоғамның қай тұстарында да сүйенері жоқ кедейлерге кезігетін кертартпа кедергілер кесірінен өзі ойлағандай жұмысқа орналаса алмады. Бірде жылу пешінде от жақса, бірде сауда ұйымында ат арба ұстап арпалыспен күнделікті кәсібін атқарады. 1971 жылы Орталық жастар комитеті аймақтағы барлық сатылық жастар қызметкерлерінен алған сынға сырттай қатысқан Сезімхан үздік қорытынды көрсетеді. Оның бұрын армия қатарында жастар жұмысын басқарып үкіметтік грамота алғанын ескерген Моңғолия жастар орталық комитетінің Бас хатшысы Пүрэвжавтан – Сезімханға жастар ұйымының қай бір саласына алып жұмыс жасату туралы тапсырма беріледі. 1971 жылы қарашаның 11 күні аймақтық партия комитетінің бюро жиналысының шешімімен Сақсай сұмындық РЖО-хатшысына тағайындайды. Осы кезде жастар ортасында жүрілетін сан салалы тәрбие жұмысының сыртында жастар күшімен қора салу, шөп әзірлеу, малшылардың көші-қонына көмектесу малдан өнімін алу, сауда ұйымының жоспарын орындауға байланысты аң-құс терісін әзірлеп, мүйіз, тұяқ, сүйек жинау жастар ұйымының үлесіне тиетін. Осындай сан қабат шаруаларды абыроймен атқара жүріп он үш жыл хатшылық міндетін атқарып cұмындық жастар ұйымын «Үкіметтік озат жастар ұйымы» дәрежесіне жеткізді. Сезімханның осы еңбегі бағаланып, «Жастар ұйымының озат қызметкері» төсбелгісі беріліп, он алтыншы МХРП-ның сьезіне делагат болып қатысып, Москва, Қызыл қалаларына саяхаттауға жолдама алады. 1983-1985 жылдары партия жоғарғы мектебінен дәріс алып оралған Сезімханды Сақсай сұмындық Кәсіп одағының басшылығына тағайындады. Аталған қызметте екі мәрте үкіметте озып шыққан Сезімханды «Кәсіп одағының озат қызметкері» медалымен марапаттап, Чехословакияға демалуға жолдама береді. 1988 жылы «Сұмындық мәдениет үйінің бастығы» қызметін атқарып тұрған Сезімханды, Моңғолия мәдениет министрі Намбарын Энхбаяр «Мәдениет саласының озат қызметкері» медалымен марапаттайды. 1990-2001 жылдары «Уужим» демалыс орынының бастығы қызметін атқарды. 2001-2009 жылдары Сұмындық іс басқару орынында қызмет істеп, 2009 жылы зейнетке шықты. Сезімханның айтыскерлік өнері оның балалық шағынан басталды. Ауыл үй арасындағы той-томалақта суырыпсалып өлең айтқан жас таланттың ақындық қабілетін таныған жұрт арқасынан қағып, тамсана әңгіме қылып жүрді. 1970 жылдан бастап айтыс сахнасына шығып, саха ақындар Сақаба, Тоқтамұрат, Зура, Егеухан, Күлтан қатарлы ақындармен сөз сайысына түсті. Өзінің ойға да сөзге де шапшаңдығымен, көңіл тербер әуезді әнімен де жұртқа тез танылып кетті. Ол айтайын деген ойын орағытпай айтып, қоғамымыздағы кезігіп отыратын олқылықтарды сын-семсеріне іліп, түп-тұяғына дейін қазып, жер-жебіріне жеткізіп айта алды. Сонымен қатар Кәкей Жаңжұңұлы жетекшілік еткен «Мұрагер» ансамблінде өнер майталмандары қатарында болып қалың елге тартымты, тамаша айтыстар көрсетті. Өнер зерттеуші ғалым Қабидаш Қалиасқарұлы 1980 жылы жарық көрген «Айтыстың қыры мен қызметі» атты кітабында «Айтыс ақындарына тән қасиет қызу қандылық қызбалық десек, ол Сезімханның бойында жетіп жатыр. Кейбір төкпе сөздері, Ақтан, Иса Байзақов сынды ақындардан кем түспейтінін аңғартады. Сайып келгенде Сезімхан жайлы сөзіміздің тобықтай түйіні: «Түбі жоқ көрінеді сөзге дауыл», - деп айтыс саңлақтарының дұрыс бағалағанындай екпінінен дауыл ескен айтыстың көкжал құлагері» деп бағалайды. Бірде саха ақын Сахаба Құдакелдіұлы Сезімханмен айтысында: Сақсайдан бір тастүлек келдің самғап, Алдыңда кәрі қыран отыр аңдып. Тебінің бұлт жарғандай күшті екен, Кетеме қанатымды менің дал қып, – деп жас ақынға жарамды бағасын береді. Сезімхан аймақтық айтысқа 16 рет қатысып, 9 рет алдыңғы орынды жеңіп алды. Сол жылдары аймақ әкімі Сарай сұмындар ортасында кіші олимпиадалық сайыстар өтікізіп жеңімпаз ақындарға қомақты жүлде тағайындайды. Аталған айтыста Сезімхан Жардыханұлы бес мәрте бас жүлдені қанжығалады. 1971 жылдан бері ол он екі рет сұмын депутатына сайланып, халық қалаулысына айналған ол «Жастар ұйымының озат қызметкері», «Кәсіп одағының озат қызметкері» «Халық революциясының мерекелік» медальдарымен және «Алтын жұлдыз» орденімен марапатталған. Үш қыз, сегіз ұл тәрбиелеп өсірген ардақы әке, айтыскер ақын Сезімхан Жардыханұлы 2018 жылы ата мекеніміз Қазақстанға ат басын бұрды. Ұлы Шұғайып Сезімханұлы әке жолын қуып Қазақстандағы Халықарлық, республикалық ақындар айтысында топ жарып, жүлделі орындардан көрініп жүр. Қазір «Айтыс ақындары мен жыршы-термешілердің Халықарлық Одағында» қызметте.

Өлеңдері

Өмір Адам болып қосылған соң қатарға, Аттанасың өмір деген сапарға. Қыран ұшса шалдығатын қияға, Жалықпасаң жылжып жетер атарба.

Кейде өмір қызықпенен өтеді, Кейде аңдаусыз тас соғады шекені. Біреуге ерте, біреуге кеш әйтеу бір, Арсыз ажал аузын ашып жетеді.

Ана қалса бозінгендей зарланып, Ол да төзер бір күйбеңге алданып. Іңгәлаған бесіктегі сәбиді, Шақырады селкеу оттай алда үміт.

Тайталасар жақсылық пен жамандық, Кейде көпес, кейде өмір жалаң бұт. Қайғы бақыт жоя алмайды өмірді, Жоя алады тек қиянат, арамдық.

Ақын туралы пікірлер

АЙТЫСТЫҢ КӨКЖАЛ ҚҰЛАГЕРІ

Айтыс ақындарына тән қасиет қызуқандылық қызбалық десек, ол Сезімханның бойында жетіп жатыр. Кейбір төкпе сөздері, Ақтан, Иса Байзақов сынды ақындардан кем түспейтінін аңғартады. Сайып келгенде Сезімхан жайлы сөзіміздің тобықтай түйіні: «Түбі жоқ көрінеді сөзге дауыл», – деп айтыс саңлақтарының дұрыс бағалағанындай екпінінен дауыл ескен айтыстың көкжал құлагері. Хабидаш Халиасқарұлы, МХР Ғылым Акедемиясының аға ғылыми қызметкері, Филиология ғылымының докторы 1980 жылы шыққан «Айтыстың қыры мен қызметі» кітабы, 34-беті.