Сумы

Қала
Сумы
укр. Суми
Ту Логотипі
Әкімшілігі
Ел	УкраинаУкраина
Облыс	Сумы
Аудан	Сумы
Ішкі бөлінісі	2
Тарихы мен географиясы
Координаттары	50°54′24″ с. е. 34°47′57″ ш. б.50.90667° с. е. 34.79917° ш. б. / 50.90667; 34.79917
Құрылған уақыты	1652
Қала статусы	1780
Жер аумағы	95,3858 км²
Орталығының биiктігі	166 м
Климаты	қоңыржай континенттік
Уақыт белдеуі	UTC+2:00
Тұрғындары
Тұрғыны	256 474 адам (2022)
Тығыздығы	2762 адам/км²
Ұлттық құрамы	украиндар — 84,58 %, орыстар — 12,44 %, (санақ 2001 ж.)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+380 542
Пошта индекстері	40000-40035
Сумы
Сумы шекарасы

Сумы (укр. Суми) — Украинаның солтүстік-шығысындағы қала, Сумы облысының және Сумы ауданының әкімшілік орталығы. Ауданы 95,3 км², қала тұрғындарының саны 256 474 адамды құрайды.

Географиялық орналасуы

Сумы қаласы Псель өзенінің жағасында, Сумка өзенінің (бұрынғы Сумы) құяр жерінде орналасқан. Қала шегінде Сумка өзеніне Стрелка (бұрынғы Сумка) және Попадка салалары құяды. Қала ішінде Чеха деп аталатын үлкен көл және бірнеше ірі гидрокарьерлер бар. Қала арқылы автомобиль және темір жол өтеді. Сумы екі қалалық әкімшілік округке бөлінеді: Ковпаковский және Заречный.

Қала атауының шығу тегі

Қала өз атауын екі жағынан шайып жатқан Сума және Сумка өзендері арқылы алды. Сумы тұрған жерден аңшылық сөмкелер табылғаны туралы аңыз күні бүгінге дейін сақталған. Бұл 1781 жылы бекітілген қала елтаңбасында көрініс тапты (тік бұрышты қалқандағы алтын түймелер мен белдемшелері бар үш қара сөмке). Сумы қаласының атауының шығу тегі туралы бірнеше аңыздар бар. Қаланың атауы Сумка (Сума) өзенінің атауынан шыққан, оның негізі түркі – «су» сөзінен шыққан болуы мүмкін.

Тарихы

Сумы қаласының негізі 1652 немесе 1655 жылдары атаман Герасим Кондратьевтің басшылығымен Киев облысындағы Ставище деревнясынан казактар ​​көшіп келген кезде қаланған. 1656-1658 жылдары патша өкіметі жіберген воевода Кирилл Арсеньевтің басшылығымен Сумы (немесе Сумин) бекінісі салынып, Сумы казак полкінің орталығына айналды. 1670 жылдары 1680 жылдардан бастап бекіністі елді мекен пайда болды, XVIII ғасырда қалалар пайда болды, сауда мен қолөнер дамыды.

Қала көшесі, XX ғасырдың басы

1765-1780 жылдары Сумы Слободско-Украин губернаторлығы құрамындағы аттас губернияның орталығы болды, ал 1780 жылы Сумыға Харьков аместниктіғінің қала және аудан орталығы мәртебесі берілді. Қала 1860 жылдары Харитоненко қант зауыты мен Сухановтар көпестер отбасыларының қызметі арқасында қарқынды дами бастады. 1877 жылы Сумы арқылы темір жол өтіп, қалада теологиялық семинария, кадет корпусы, театр, шіркеулер, ауруханалар, гимназиялар және басқа мекемелер ашылды. 20 ғасырдың басында қалада 50 мыңға жуық адам тұрған.

1917 жылғы төңкерістен кейін қала қолдан-қолға ауысып, Украина Халық Республикасы, большевиктер, неміс әскерлері және ақ гвардия құрамаларының бақылауында болды. Кеңес өкіметі 1919 жылы қарашада түпкілікті орнады. 1923-1930 жылдары Сумы Украина КСР құрамындағы Сумы ауданының орталығы, 1930-1939 жылдары Сумы облысы (1932-1939 жылдары Харьков облысының бөлігі), 1939 жылдан Сумы облысының орталығы болды. 1939 жылы қалада 64 мыңға жуық адам тұрды, оның 86,4% украиндар, 9% орыстар болды.

Ұлы Отан соғысы кезінде 1941 жылдың 10 қазанынан 1943 жылдың 2 қыркүйегіне дейін қаланы неміс әскерлері басып алды. Есеп бойынша, оккупация кезінде 5000 Сумы тұрғыны қаза тауып, қала шайқастан айтарлықтай зардап шекті.

Соғыс аяқталғаннан кейін қала қалпына келтірілді, ал 1960-1970 жылдар қарқынды даму кезеңі болды, ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар - машина жасау зауыты жұмыс істеді. Химпром, насос зауыты, электронды микроскоп зауыты, ауыр компрессорлар зауыты, т.б. тамақ және жеңіл өнеркәсіп дамыды. 1970-1980 жылдары қала орталығы қайта салынды, облыс әкімшілігі мен театрдың жаңа ғимараттары салынды.

1991 жылы желтоқсанда өткен референдумда Сумы халқының 92 пайызы тәуелсіздік үшін дауыс берді.

Климаты

Сумыдағы ауа-райы ай сайын өзгереді, өйткені Ол экватордан өте алыс. Сумыдағы жоғары маусым мамыр, маусым, қыркүйек айларында ауа-райы +19,7°C...+24,6°C. Осы кезеңде қалада ең аз жауын-шашын жауады, шамамен 9 күндік айлық жауын-шашын мөлшері 17,8-ден 39,1 мм-ге дейін жетеді. Ашық күндердің саны 20-дан 20 күнге дейін.

Сумыда ең жылы ауа райы маусым, тамыз, шілде айларында 27,0°C-қа дейін жетеді. Қоршаған ортаның ең төменгі температурасы қаңтар, ақпан және желтоқсан айларында байқалады, -4,1°С дейін. Түнгі көрсеткіштер -8,6°C пен 15,3°C аралығында.

Ең жауын-шашынды кезең маусым, шілде, мамыр, ауа райының қолайсыздығы 15 күнге созылып, 42,08 мм-ге дейін жауын-шашын түседі. Қаңтар, ақпан, қараша айына орта есеппен 4 күн ғана жауады, жауын-шашынның айлық мөлшері 17,80 мм.

Халқы

2025 жылдың 1 ақпанындағы жағдай бойынша Сумы халқының саны 268 409 адамды құрайды.

Сумы қаласындағы халық саны 2011 жылдан 2022 жылға дейін

2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022
271016	269663	269177	268874	268642	267633	265555	264483	263448	262119	259660	256474

Экономикасы

Елді мекеннің экономикасы машина жасау кешеніне бағытталған. Сумы машина жасау ғылыми-өндірістік бірлестігі мұнай-газ, химия және атом өнеркәсібі үшін жабдықтар мен қондырғыларды шығаратын осы саладағы жетекші кәсіпорын болып табылады.

Сумы қаласының ірі кәсіпорындары:

• Сумы машина жасау ғылыми-өндірістік бірлестігі;
• «ВНИкомпрессормаш» АҚ;
• «СЕЛМИ» электронды микроскоптар және электр автоматика зауыты;
• «Қызыл жұлдыз» қант зауыты;
• «Центролит» шойын құю зауыты;
• Спирт зауыты;
• Аяқ киім фабрикасы;
• Суми наубайханасы;
• Насоэнергомаш.

Мәдениеті

Сумы балалар мен жасөспірімдер театры

Театрлар

• М.В.Фрунзе атындағы Сумы мәдениет сарайы
• Сумы балалар мен жасөспірімдер театры
• М.С.Щепкин атындағы Сумы драма және музыкалық комедия театры

Мұражайлар

Өлкетану мұражайы — 1920 жылы құрылған. Мұнда Сумы облысының тарихы, оның флорасы мен фаунасы толық көрсетілген. Мұнда археологиялық қазбалардан алынған көптеген заттар, Сумы шаруаларының киімдер жинағы, көптеген тарихи фотосуреттер мен мұрағат құжаттары бар. Мұражайда барлығы 44 мыңға жуық экспонат бар.

Сумы облыстық тарихи-өлкетану мұражайы

Сумы өнер мұражайы

Сумы өнер мұражайы — әйгілі украин суретшісі және мұғалімі Никанор Онацкийдің есімімен аталады, 1920 жылы құрылған. Мұнда 15 мыңға жуық экспонат қойылған. Қазіргі Сумы суретшілерінің көптеген картиналары қойылған.

Сәндік-қолданбалы өнер мұражайы — мұнда келушілерге ұлттық кестелер, ағаштан жасалған бұйымдар, Сумы және Сумы облысының қолөнершілері жасаған қолдан жасалған бұйымдар ұсынылады.

Сумы полкінің тарихы мұражайы — Сумы тарихының мұражайы. Ол 2003 жылы Сумы казак полкінің бастамасымен құрылған. Мұнда Сумы өлкесінің казак тарихы толық ашылған.

Муниципалды галерея — заманауи өнерді насихаттауға бағытталған мемлекеттік мұражай. Мұнда заманауи кескіндеме, арт-фотография, мүсін, керамика және фарфор өнері бар, негізінен Сумы шеберлері өз жұмыстарын көрсетеді, кейде Украина, Беларусь және Ресейдің басқа аймақтарынан келген шеберлердің жұмыстарын көруге болады.

Чеховтың мұражай үйі — Чехов Сумыға бірнеше рет барған және әр жолы осы үйде болған. Бұл үйде Антон Павлович саяжайды жалға алған.

Банк ісі мұражайы — Банк академиясында орналасқан, мұнда ескі украиндық қағаз ақшаларды (талондар, революцияға дейінгі гривендер, карбованецтер, кеңестік рубльдер) т.б, көруге болады. Украиналық банк қызметінің тарихы баяндалады.

Халық ағарту мұражайы — 1984 жылы Сумыда ашылды. Сумы аймағындағы білім берудің даму тарихын баяндайтын төрт залы бар.

Альпинизм мұражайы — бұл жаңа эксклюзивті мұражай. Мұнда украиналық альпинистердің тарихы мен жетістіктері айтылады.

Көрікті жерлері

Қаладағы кішкентай, бірақ ең әдемі ғимараттардың бірі - Покров алаңында орналасқан ағаштан жасалған оюланған Алтанка беседкасы. Аңыз бойынша, оның негізін қалаушы Лещинский мұнай кен орындарын іздеу үшін ұңғыма бұрғыланған жерде тұрғызған.

Альтанка беседкасы

Тарихи қала өзінің тарихи және архитектуралық көрнекті жерлеріне бай, соның ішінде Спасо-Преображенский соборы, Ильинский шіркеуі, Қасиетті Троицкий соборы, Әулие Марияның шіркеуі, Чеховтың үй-мұражайы, Асмолов және Суханов үйлері және басқа да көптеген нысандар.

19 ғасырдың ортасында көпес Асмоловтың бұрынғы меншігінде салынған саябақ жасыл алаңдарымен ерекше. Мұнда жүзге жуық сирек кездесетін ағаш түрлері мен хош иісті сиреньдің отызға жуық түрі өседі. 2008 жылы қалада Сумы қаласының шығу тегін білдіретін мемориалдық белгі орнатылды. Маңайдағы құдық соңғы кездері қала тұрғындары жиі баратын орынға айналды, бұл құдықтағы суды алып, қол мен бетті жуу дәстүрі пайда болды. Қалада тұрғызылған ескерткіштер мен мемориалдық кешендер өте көп. Олардың ішінде Т.Шевченко, И.Харитоненко, Белгісіз солдат және т.б ескерткіштер бар.

Білім беру ісі

Университеттер

Сумы мемлекеттік университеті

Сумы мемлекеттік университеті — 2002 жылдың 1 тамызындағы жағдай бойынша университетте сегіз факультетте 23 бағыт бойынша төрт білім және біліктілік деңгейінде мамандар даярлайтын 48 кафедра жұмыс істеді.

А.С.Макаренко атындағы Сумы мемлекеттік педагогикалық университеті — Университетте екі институт, бес факультет, отыз сегіз кафедра, екі оқу-консультациялық орталық бар. СумГПУ-де оқу процесін 475 оқытушы, оның ішінде 37 ғылым докторы мен профессоры, 244 ғылым кандидаты, доцент, 1 академик, 9 білім беру, еңбек сіңірген білім қайраткерлері т.б. жұмыс жасайды.

Сумы ұлттық аграрлық университеті — Университет құрылымына 8 факультет, 1 институт және 5 колледж кіреді. Студенььердің жалпы саны 11 мыңға жуық. Университет үздіксіз компьютерлендіру принципі бойынша жұмыс істейді: бүгінде университетте 1000-ға жуық компьютерлік орын бар, және әр студенттің байланыс көрсету уақыты мамандығына байланысты 250-ден 350 сағатқа дейін. Ғылыми-зерттеу жұмыстары 19 ғылыми зертханада шоғырланған, ал аспирантура 26 мамандық бойынша жұмыс істейді.

Колледждер

• Гуманитарлық-экономикалық колледж;
• Сумы мемлекеттік университетінің машина жасау колледжі;
• Сумы жоғары кәсіби құрылыс және дизайн мектебі;
• Д.С.Бортнянский атындағы Сумы жоғары өнер және мәдениет мектебі;
• Сумы полиция қызметкерлерінің кәсіби даярлық мектебі
• Сумы гуманитарлық-экономикалық колледжі;
• Сумы кооперативтік техникумы;
• Сумы медициналық колледжі;
• Сумы құрылыс колледжі;
• Сумы тамақ өнеркәсібі колледжі.

«Юбилейный» стадионы

Спорт

«Юбилейный» стадионын (2001 жылы ашылды, 25 830 орындық, елдегі бірінші жабық стадион) Сумы футбол клубы (1982 жылы «Явор») өз матчтарын өткізу үшін пайдаланылады.[[]] 2012 ж. «Барса» атты жасөспірімдер футбол орталығы құрылды.
«Сумчанка» допты хоккей командасы (1996 жылы құрылған) 2007 жылдан 2020 жылға дейін қатарынан 14 рет Украина чемпионы атағын жеңіп алды.