Сүйек ою ісі

Энеолитте өндіруші күштердің дамуы, әсіресе бастапқы кезеңде, сүйектен жасалған еңбек құралдарының есебінен қамтамасыз етілді. Сүйектен істелген құралдар үй шаруашылығында кеңінен қолданылды. Әсте, сүйек бұйымдарын пайдаланбаған өндіріс болған жоқ дегеніміз дұрысыракқ шығар. Ботайдағы сүйек ою ісінің негізгі шикізаттық базасы аттың сүйектері, бірен-саран жабайы аңдар мен құстардың сүйектері болды.

Ботай қоныс-мекенінде аттардың сүйектері өте көп табылды (99%). Бұл оншақты тонна деген сөз. Барлық сүйектердің 1/3 бөлігі сүйек ою өндірісімен байланысты екен. Бұлар дайын құралдар, бүтін немесе сынған дайындамалар, өндірістік қалдықтар. Шикізат ретінде жануарлардың аяқтары, жақ сүйектері, қабырғалары, жауырындары пайдаланылған. Технологиялық процесте тастан жасалған құрал-саймандар: қашау, шот, балға, сынақ, тескіш, шой балға, төс пайдаланылды.

Сүйектен жасалған бұйымдар (1323) жиынтықтың 0,34% құрайды. Олар үшін дайындама ретінде түтік тәрізді сүйектер, қабырғалар, құстардың, жабайы ұсақ аңдардың және аттардың сүйектері пайдаланылды. Тескіштер, үлкен біздер (173) аттардың, құстардың түтік тәрізді сүйектерінен, аттардың қабырғаларынан жасалған. Жүздері жалпақ кесіліп, артынан қайрақпен өңделген.

Тескіштер мен біздердің жұмыстық ұштары мейлінше ұқсас, сондықтан оларды бөлек қарастырудың еш қажеттілігі жоқ. Бұйымдардың көпшілігінің жұмыстық ұштарының қималары дөңгелек, алайда қимасы тікбұрышты болып келетіндері де бар. Құралдардың ұзындығы 6,6-16 см аралығында. Құралдарды жұмысқа дайындау барысында кейбір бұйымдардың қайрақпен тек жүздері түзетілсе, ал қайсыбір дайындамалардың бүкіл беті тегістелген. Құрал-саймандардың барлығында жылтыратылған жұмыстық ұштары бар. Құралдардың бір бөлігінің табандырының жылтыратылған іздері қалған. Жұмыстық ұштары да байқалған микроіздердің түрлері жіп бұранда тәрізді, көлденең және бойлық сызықтар. Тескіштердің және біздердің жұмыстық ұштарын микроскоппен зерттеу, негізінен құралдардың ұзақ уақыт жұмыста болғандығын, сынған жүздері алды-ала түзілмей-ақ пайдаланылғанын көрсетті. Қалақша-қалыптар (55) керамиқалық өндірісте қолданылған. Бұлар қалақшалар, қалақша-қалыптар, жылтыратқыш аспаптар.

Қалақшалар-бір типті құралдар. Дайындаманың бастапқы түріне жалпақ сүйектердің қалдықтары-қабырғалар мен жамбас сүйектері пайдаланылған. Бұйымдардың басым бөлігі сынықтар күйінде кезіккен. Біршама айқынырақ құрал-саймандардың сипаттамасына тоқталайық. Бір нұсқасы ұзынынан жарылған қабырғаның кесіндісінен жасалған. Ұзындығы 14,2 см, ені 2,6 см. Бір ұшы дөңгелек. Қалақшаның беті екі жағынан қайрақпен тегістелген. Микросараптама құралдың беткі жағында қысқа көлденең сызықтарның және ашық жылтырақтың болғанын көрсетті.

Басқа бір қалақша жалпақ сүйектің қалдығынан жасалыпты, пішіні жіңішкерген саптық бар күрекшеге ұқсайды. Құралдың бүйір жағы дөңгелек. Ұзындығы 5,2 см, ені 3,5 см. Қалақшаның беті тегіс, жылтыр, микроіздері ұзына бойы және қиғаш сызықтардың түйіні түрінде екі жағында тіркелген. Қалақша-қалыптардың мынадай түрелері ұсынылған: қабырғалардан және жауырын сүйектерінен жасалған тісті; цилиндр тәрізді. Қабырғалардан жасалған тісті қалақша-қалыптар. Қабырғаның иілген шеті кремний құралымен кесілген. Тұтас нұсқасының ұзындығы 16,4-21,8 см. Құралдардың тар (0,15-0,2см) және кең (0,3-0,4 см) тістері бар. Жай көзбен қарағанда құралдардың жұмыстық шеттерінде тегістелген жіңішке жолақтар байқалды. Микроскоппен тексергенде тістерінің ұштары дөңгеленіп және жылтырап тұрғандығы тіркелді. Қалақша-қалыптар жалпақ сүйектердің қалдықтарынан жасалған. Пішіні бойынша тікбұрышты, сап жағында аздап тарылады.

Дереккөздер

1. Ботай дала өркениетінің бастауы кітабы, Виктор Зайберт, 2011ж, 369бет