Табасарандар
| Табасарандар | |
| табасаранар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
155 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
146 360 (2010) |
 Канада |
1 245 (2021) |
 Украина |
900 (2017) |
 Өзбекстан |
700 (2017) |
 Түрікменстан |
200 (2017) |
 Әзербайжан |
200 (2017) |
| Тілдері | |
| Діні | |
Табасарандар (өз аты: табасаранар) — Дағыстанның оңтүстік-шығысындағы лезгин халықтарының бірі. Халық саны 146,4 мың адам, оның 118,8 мыңы Дағыстанда (оның ішінде Табасаран ауданында 41,8 мың адам – халықтың 79%, Хива ауданында 13,5 мың адам – 59,4%, Дербент ауданында 9,8 мың адам – үшінші ұлт), Ставрополь өлкесінде 7 мың адам (2010, халық санағы).[1]
Эндоэтнонимдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Орыс тілінде – «Табасаранцы»; ағылшын тілінде – «Tabasarans»; абхаз тілінде - «Аҭабасаранцәа»; авар тілінде - «Табасаранал»; Агулша – «Уханар»; әзірбайжан тілінде – «Tabasaranlar»; Қайтагашша – «Шилан»; құмықша – «Табарасанлар»; лакша – «Табасаран»; лезгин тілінде - «Кьабгъанар»; қазақ тілінде - «Табасарандар»; рутулша – «Табасарандашура»; Цахурша – «Тавассарана»; шешен тілінде – «Тапсарой»; түрік тілінде – «Tabasaranlar»; украин тілінде – «Табасаранці».[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасаран тілі иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тобының лезгин ішкі тобына кіреді. Тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне (флективтілік белгілері бар) жатады, номинативті және эргативті құрылыстың сипаттамаларын біріктіреді. Табасаран тілі – Дағыстан Республикасының он төрт мемлекеттік тілдерінің бірі (Дағыстан Конституциясы 1994; 1998). Табасаран жазуы 1932 жылы латын әліпбиі негізінде құрылды, ал 1938 жылы орыс (кирилл) графикасына ауыстырылды. Табасаран тілі екі диалектіге бөлінеді: оңтүстік және солтүстік, олардың әрқайсысы сөйленістерге бөлінеді.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасаран дініндегілер – сүнниттік мұсылмандар.[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасарандардың ата-бабалары ежелгі дәуірде қуатты Кавказ Албаниясының – 26 ұлттың одағының құрамында болған таваспарлардың ежелгі тайпасы болып саналады. Бірлестік сегіз ғасыр бойы, яғни біздің дәуіріміздің 4 ғасырына дейін өмір сүрді. Біздің эрамыздың 4 ғасырында Кавказ Албаниясы ыдыраған кезде оларда жеке Табасаран аймағы болды. Армян тарихшысы Егише (б.з. 5 ғ.) Дербент асуына жақын жердегі тауларда он бір «тау халықтары» тұратынын, олардың арасында «Таваспарлар» тайпасы алғаш рет аталғанын хабарлайды. Олар Дербент пен Самур өзенінің арасында өмір сүрді. Солтүстік Дағыстанның жазық бөлігі және оның Дербентке дейінгі жағалау белдеуі 6-7 ғғ. Хазар қағандығының қол астына өтті. Хазарларға қарсы күресте Сасанидтік парсылар Дербент аймағына қоныстануға тырысады. Дербентті қуатты қорғаныс құрылымдарымен нығайтқан Сасанид парсылары Табасаран мен Лезгинстанға басып кірді. Сасанидтер өздерін осы аумақта бекіту үшін ирандық отаршылдарды, таттарды осында қоныстандырды. 630-633 жж Персияны арабтар жаулап алып, халифаттың құрамына кірді. Араб жаулап алушылары парсылар сияқты Дербент пен Оңтүстік Дағыстанға үлкен мән берді. Бұл жаулап алушыларға Дербентті және оның маңындағы кейбір аудандарды басып алу үшін жүз жылдан астам уақыт қажет болды. Сасанид парсылары сияқты Оңтүстік Дағыстан территориясының бір бөлігін жаулап алған арабтар да жаулап алған халықты ислам дінін қабылдауға мәжбүрлейді, араб отаршыларын осында әкелді. Дербент маңында араб қоныстары пайда болды. Арабтардың бүкіл Оңтүстік Дағыстанды басып алу әрекетіне қарамастан, лезгиндер мен табасарандардың бір бөлігі (лезгин қоныстары: Микрах, Ахты; Табасаран - Дарваг, Зил, Ерси) хазарлар болып қала берді.
Кейінірек бұл аймақ ортағасырлық Ширваншахтар мемлекетінің бір бөлігі болды. 917 жылы билік басына араб әулетінің ықпалды мазядидтерінің өкілі Мұхаммед Майсум келді. Оның есімінен кейін мемлекет Табасаран майсумствосы деп атала бастады. Табасарандықтар өз территориясында ұзындығы 45 шақырым болатын 64 бекіністен тұратын зәулім құрылысты – Табасаран қорғаныс қабырғасын салды. Табасарандықтардың айтуынша, бұл қабырғаны ертеде олардың ата-бабалары салған. Дамудың келесі кезеңдерінде Табасаран майсумизмі ортақ жаумен күресу үшін біріктірілді, содан кейін құлдырады, содан кейін қайта дамыды. XVII ғасырда ірі азаматтық соғыстармен бірлестік күштері әлсіреп, бұл табасаран феодалдарының ықпалының төмендеуіне және 1813 жылы Табасарананың Ресейге қосылуына әкелді.[5]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХІХ – ХХ ғасырдың басында табасарандардың дәстүрлі кәсібі егіншілік (кейбір жерлерде бау-бақша) және мал шаруашылығы болды. Кеңес дәуірінде жаңа шаруашылық және мәдени типтер пайда болды. Бұл «жаңа дәуір аймақтары» – механикаландырылған соқалы, жазықтағы суармалы егіншіліктің және стационарлық сүтті және етті мал шаруашылығын және таулы аймақтағы малшылар мен егіншілерді қамтыды.
Жетекші астық өсіру аймақтары жазықтар мен тау етегі болды. Дәнді дақылдардан (бидай, арпа, қара бидай, тары, жүгері), бау-бақша, бақша дақылдарынан басқа, техникалық (марена, кендір, мақта, темекі) дақылдары өсірілді. Олар бау-бақша (алма, алмұрт, қара өрік, шие, жаңғақ) және жүзім шаруашылығымен де айналысқан. Жасанды суару негізінен Табасаранның жазық бөлігінде қолданылды. Табасаран шаруашылығының тағы бір маңызды саласы – мал шаруашылығы. Төменгі тау бөктерінде мал шаруашылығының жайылымдық-алаңдық түрі ірі қара мал, ал жоғарғы тау етегінде ұсақ мал түрі басым болды.
Табасарандардың дәстүрлі үй қолөнері мен кәсіптері – кілем тоқу және жүннен шұлық тоқу, табиғи бояулар жасау, жүннен тоқылған мата және кендір кенеп (әйелдер кәсібі), ұсталық, керамика, ағаш ұсталық, құрылыс қолөнері, тері өңдеу және ағаштан жасалған бұйымдарды жасау, ара шаруашылығы, аңшылық (ерлер кәсібі) дамыған.[6]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасарандықтардың дәстүрлі баспанасы тұрғын үй, мал сарай және шөп қорадан тұрды. Үйлер негізінен бір және екі қабатты, шатыры тегіс салынды. Жоғарғы Табасаранда жер тапшылығынан үйлер көптеп, бір-біріне жақын салынған. Көптеген үйлердің ауласы да болмаған. Құрылыс материалдары тас, саз және ағаш болды. Кейде өзен тастары пайдаланылды. Едендер мен қабырғалар арнайы балшықпен қапталған. Үйлердің айналасындағы қоршаулар тас немесе жаңғақ бұтақтарынан өрілген. Қақпалар да ағаштан немесе шыбықтардан жасалған. Қазір Табасаранда үлкен әдемі үйлер салынуда.
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі Табасаран костюмі жалпы Дағыстан стиліне сәйкес келді. Ер адамдар кең шалбар, биік жағалы жейде, бешмет, черкес пальто, бас киім киген. Суықта және жолда олар бурка жамылып, қалпақ үстіне тымақ киді. Табасаран ерлер киіміне дәстүрлі шалбар мен жейде кіреді. «Таръев» деп аталатын шалбар әдетте қолдан кестеленген және жүннен немесе мақта матадан жасалған. Олардың өзіндік ерекше кесіндісі бар және олар кесте және металл элементтерімен безендірілген белбеумен толықтырылған. Ерлердің көйлегі «пахча» да өрнектермен безендірілген және шілтерлі кестелер болуы мүмкін. Табасарандық ерлер костюмінің бір бөлігі - «топи» деп аталатын бас киім. Ол жібектен тігілген, кесте, моншақ және металл бөлшектермен безендірілген.
Қыздар дөңгелек мойны бар ұзын көйлек киіп, олардың астына шалбар киді. Әйелдер көйлектері зергерлік бұйымдармен әдемі безендірілген. Костюмнің дәстүрлі элементі - былғарыдан, күмістен, матадан жасалған белдік, кестелермен, шынжырлармен, тиындармен толықтырылған. Басына тығыз қалпақ «чухта» киіп, тұрмыстағы әйелдер шаштарын матаның астына толығымен жасырды, қыздарға шаштарын көзге көрінетін жерде қалдыруға рұқсат етілді. Әйелдердің «папах» деп аталатын бас киімімі — ою-өрнекпен, моншақтармен және шағын жылтырауықтармен безендірілген оюлы қалпақ болды. Папах әртүрлі пішіндер мен түстерде болуы мүмкін және оның дизайны аймақ пен маусымға байланысты өзгеруі мүмкін.
Табасаран ұлттық киімінің тағы бір маңызды элементі - әйелдерге арналған «куйтяг» деп аталатын жейде. Ол жоғары сапалы мақта материалынан тігілген және кесте және өрнектермен безендірілген. Куйтягтың өзіндік ерекше пішіндері мен стильдері бар және оның дизайны әлеуметтік мәртебені және отбасына қатыстылығын да көрсете алады.[7]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасаран асханасында қолданылатын негізгі өнімдердің бірі – ет. Олар сиыр, қой және құс етін жақсы көреді. Танымал ет тағамдарына кәуап және әртүрлі ет бұқтырылған тағамдар жатады. Ең көп таралған тағам - хинкал. Хинкал ет, жаңа піскен шөптер, сүзбе салмасымен қайнатылған. Сонымен қатар берччем сұйық ұн ботқасы дайындалды. Халва аварши кәдімгі құнарлы тағам болып саналды. Көкөністер кеңінен қолданылады. Салаттарға, гарнирлерге және негізгі тағамдарға қызанақ, қияр, бұрыш, пияз және шөптер қосылады. Табасаранның шынайы тағамдарының бірі – жергілікті тілде «аралас» дегенді білдіретін «джизбир». Бұл зәйтүн майы мен дәмдеуіштер қосылған жаңа піскен көкөністерден (әдетте қызанақ, қияр және шөптер) тұратын салат.
Табасаран асханасында дәстүрлі кондитерлік өнімдер де танымал. Мысалы, «пити» - ет салмасы бар пирогтың ерекше түрі. Ол ыстық тастармен арнайы дайындалған шұңқырда дайындалады, бұл оған ерекше хош иіс пен дәм береді. Табасарандықтардың тағы бір сүйікті тағамы – «куфта бозшо». Бұл тағам күріш пен дәмдеуіштермен араластырылған фарштан дайындалады және қызарғанша қуырылады. Куфта бозшо жиі қызанақ соусымен немесе қышқыл йогуртпен беріледі.
Табасаран асханасында бұршақ та кеңінен қолданылады. Оларды сорпаларға, бұқтырылған тағамдарға немесе пюреге қосуға болады. Бұршақ дақылдарынан жасалған танымал тағамдардың бірі - «чураг-дулма». Бұл жүзім жапырақтарына оралған және пісірілген ет, күріш және дәмдеуіштер қосылған бұршақтар.
Олар тәттілерімен де танымал. «Джизаргиум» - ұн, бал, сары май және жаңғақтардан жасалған дәстүрлі печенье. Бұл печеньенің қытырлақ құрылымы мен тәтті дәмі бар.[8]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Табасарандардың мәдениетінде ауызша ауыз әдебиеті басты орын алады. Ол ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, осы халықтың тарихын, мифологиясын, әдет-ғұрпын, наным-сенімдерін көрсетеді. Ауызша ауыз әдебиетінің негізгі жанрларына халық ертегілері, эпостық жырлар, жырлар мен жұмбақтар жатады. Табасаран халық ертегілері батырларды, сиқырды, шытырман оқиғаларды, адамгершілік тағылымдарын айтады. Бұл ертегілер көбінесе жақсылық пен жамандықты, даналық пен қарапайымдылықты бейнелейді.
«Нарт дастаны» сияқты эпостық жырлар табасарандардың фольклорлық мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Бұл батырлардың ерліктері мен жау күштеріне қарсы күресін суреттейтін ұзақ поэтикалық шығармалар. Эпос ауызша беріліп, тарихи-мәдени маңызы зор.
Табасарандардың музыкасы да олардың фольклорлық мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Әндер мен билерді сүйемелдеу үшін даял (ішекті аспаптар) және гусли сияқты дәстүрлі музыкалық аспаптар қолданылады. Табасаран жырлары той, мереке, әскери іс-шаралар сияқты түрлі салт-дәстүрлер мен салтанатты шараларда кеңінен қолданылады. Олар қуаныш, қайғы, махаббат және осы халықтың өміріне байланысты басқа эмоцияларды көрсетеді. Табасаран халқының ауыз әдебиетінде жұмбақтар да маңызды орын алады. Олар шешу үшін логикалық ойлау мен шығармашылықты қажет ететін есептер немесе басқатырғыштар. Жұмбақтарды қолдану ақыл-ой қабілеттерін дамытуға көмектеседі және ұрпақтар арасында мұра мен білімнің берілуіне ықпал етеді.[9]
Қазақстандағы табасарандар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстанның табасаран диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 225 (1970 ж.),
- 407 (1979 ж.),
- 1131 (1989 ж.),
- 298 (1999 ж.) адам.
1989 жылы Қазақстанда тұратын 1131 табасаранның 80%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын мәлімдеді, алайда тек 1%-ы табасаран тілін біледі; 0,2% табасаран қазақ тілін ана тілі деп таныды, табасарандардың 0,5%-ы қазақ тілін біледі; табасарандардың 18%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал табасарандардың 68%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан табасаранының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 132 адам (44,3%), қостілділер – 166 адам (55,7%).[10]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Табасарандар - Табасаранар. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Табасарандар (табасаранцы). Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Табасарандар – Дағыстан халқы. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Табасарандар. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Табасарандар: Мәдениет пен ежелгі дәстүрлерді құрметтеу. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 11 наурыз 2025.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 176. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
