Тазкира-и Муким Хани

Тазкира-и Муким Хани (“Муким ханның ғұмырнамасы”) — тарихи шығарма. Аштархан әулеті кезіндегі Балх хандығының тарихына (1601 – 1702) арналған. Авторы – Мұхаммед Юсуф Мунши. Ол өз еңбегін Балх тағына 1697 жылы Аштархан әулетінен шыққан Мұхаммед Муким хан келген кезде бастап, 1704 жылдан кейін аяқтаған. “Тазкира-и Муким хани” кіріспе мен үш тараудан тұрады. Кіріспеде түркі-моңғол халықтарының аңыздағы түп ата-анасы Алан-гүл (Алан-гао) мен Түмен хан туралы және Шыңғыс ханның Мауераннахрды, Балх пен Бадахшанды жаулап алу тарихы қысқаша берілген.

1-тарауда Орталық Азияның Шайбани әулеті кезіндегі саяси тарихы қысқа баяндалған.

2-тарауда Балх пен Бұхар хандығының 18 ғасырға дейінгі саяси, соның ішінде әлеуметтік-экономикалық тарихы, рухани және мәдени өмірі толық сипатталған.

3-тарау 1702 – 04 жылдар аралығындағы тарихи оқиғаларға арналған. “Тазкира-и Муким хани” Орталық Азия тарихынан құнды мағлұматтар беретін деректердің бірі. Еңбекте Балх пен Бұхардың Үндістан, Иран, Түркия, Қашқар және т.б. елдермен саяси қарым-қатынастары туралы мәліметтер бар. Онда Балх ханы Абд әл-Мүмин мен түрік сұлтаны Мұрат ҚҚҚ (1574 – 95), Үндістандағы моғол билеушісі Аурангзеб пен Сұбханқұл хан, т.б. билеушілердің арасында жазылған хаттардың көшірмесі берілген.

17 ғасырдың 2-жартысындағы Хиуа мен Бұхар қарым-қатынастары туралы деректердің ішінде Әбілғазының және оның ұрпақтарының Бұхара мен Самарқандқа жасаған үздіксіз жорықтары туралы мәліметтер бар. Бұл тонаушылық жорықтар ақырында Хорезмдегі Шайбани әулетінің билігі құлап, онда 1688 жылдан бастап Қоңырат әулеті билігінің орнауына әкелді. Балхпен оның маңайындағы жерлерді мекендеген түркі тілдес тайпалар арлат, қоңырат, түркмен, алшын, қатаған, сарай, қалмақ, қып-шақ, найман, құрама, т.б. туралы құнды мағлұматтар бар. Сондай-ақ қазақ пен бұхаралық билеушілердің, Оңт. Қазақстанның маңызды сауда-экономикалық орталықтары мен Ташкент үшін болған күрестері туралы мәліметтер назар аударарлық. “Тазкира-и Мукин хани” жан-жақты зерттеліп, бірнеше шет тілге аударылған. 1956 жылы профессор А.А. Семенов толық зерттеу жұмысы мен аудармасын жариялады.

Сілтемелер

• Мухаммед Юсуф Мунши, Муким-ханская история, (Пер. с тадж., пред., прим. и указ. проф. А.А. Семенова) Таш., 1956; Ахмедов Б.А., Историко-географическая литература Средней Азия 16 – 18 вв, Таш., 1985; соныкі, Тарихидан сабоклар, Таш., 1994.

Т. Төлебаев

• Юдин В.П., Анонимное тюркоязычное сочинение второй половины ХVҚ в. из Восточного Туркестана “Тазкира-йи Ходжа Мухаммад Шариф”// Вопросы истории и культуры уйгуров, А., 1987; Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г., Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии ХҚҚ – ХVҚҚ вв., А., 2001.

Ж. Төлебаева

• Салахетдинова М.А., Мухаммед-Садык Кашгарии. Тазкира-и Ходжахан // Хрестоматия по средневековой истории Кыргызстана (ХҚҚҚ – ХVҚҚҚвв), Бишкек, 1996; Абусеитова М.Х., Баранова Ю.Г., Письменные источники по истории и культуре Казахстана и Центральной Азии ХҚҚ – ХVҚҚҚ вв., А., 2001.

К. Шайхыслам

• "Қазақ Энциклопедиясы", 8 том