Талыс

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Талыс ( Ыдыс)

Талыс зат. этн. – тері ыдыс[1]. Талысты жылқының, сиырдың бас терісін бітеу сойып алып, шикі күйінде түгін сыртына қаратып жасайды. Оның түбі кеңдеу, ауыз жағы ықшамдалып, ашылып-жабылатындай екі ағаш жақтауға бекітіледі. Бұған балға, ыңғыру, таспа, шеттік, қанжыға, қайрақ сықылды күнделікті қажет нәрселер салынады. Терісі шүберектей етіп иленген бұл ыдысты қазақ көбінесе жүкаяқтың астына – белгілі жерге қояды. Кереге басында жылқының бас терісінен істеген талыс, желқом ер, босағада бір-екі қақпан жатыр (Ғ. Мұстафин, «Дауыл»). Қайдан табары мәлімсіз, Күсемістің сірі талысынан түйген тарының қоры еш уақытта үзілмейді. (С. Мұқанов, «Жұлдыз»).

Талыстай (Теңеу)[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Талыстай сын. Үлкен, зор, дәу[2]. Табалдырықта талыстай болып, кесе-көлденең түсіп, қарауыл жатыр екен, оянған жоқ (Ш. Мұртаза, «Қызыл жебе»). Әп-сәтте дастарқан жайылып, мен өзіміздің талыстай сумкадан дәмтағам, ішімдіктерді самсата бастадым (Ғ. Қайырбеков, «Ақ желкен»). Аяғымда қорбиған қонышты, кепкен талыстай үлкен ботинка (Ғ. Сапаев, «Гүлдана»).

Талыс (Қазақ тілінің аймақтық сөздігінде)[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Талыс 1. (Қ. орда: Сыр., Жал., Қарм.; Жамб.: Шу, Мойын.; Ақт., Ырғ., Шығ. Қаз., Зайс.) шеберлердің аспап салатын ыдысы[3]. Далабайдың талысы толған аспап (Қ.орда, Сыр.). Талысты жылқының, сиырдың бас терісінен істейді ( Ақт., Ырғ.).
2. (Орал: Орда, Жән.) мес, торсық. Кейбір талысқа 3-4 шелек қымыз сыяды (Орал, Орда).
Көне жырларда талыс жылқының сиырдың бас терісінен істелген көн дорба.
Бұл сөздің қолданысын қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ. жоңғар басқыншыларына қарсы Қазақ-жоңғар соғысының бастаушысы әрі ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы - Бұқар жырау жырында қолданған.

Мен арғын деген арыспын,
Азуы керек қарыспын.
Сен бұзау терісі шөншіксің,
Мен өгіз терісі талыспын (Бұқар жырау).

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 13-том / Құраст. А.Фазылжанова, Н.Оңғарбаева, Қ.Ғабитханұлы және т.б – Алматы, 2011. 13-том. – С – Т. – 752б;
  2. Ә.Қайдар «Қазақтар ана тілі әлемінде» этнолингвистикалық сөздік, ІІ том. Табиғат, Алматы, Сардар баспасы, 2013. – 607 бет;
  3. Қазақ тілінің аймақтық сөздігі / Құраст. Ғ.Қалиев, О.Нақысбаев, Ш.Сарыбаев, А.Үдербаев және т.б. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. – 82 б;