Талқылау:Кавендиш тәжірибесі
| Бұл Кавендиш тәжірибесі бетін жақсартуды талқылау үшін қолданылатын талқылау беті. | |||
|---|---|---|---|
Жаңа тақырып қосу үшін төмендегі жолаққа талқылау тақырыбын енгізіп, жаңа тақырып бастау батырмасын басыңыз:
| Мақала ережелері
|
||
Кавендиш өмірбаяны[қайнарын өңдеу]
Генри Кавендиш 10 қазанда 1731 жылы Ницца қаласында, лорд Чарлз Кавендиш пен Анна Грейдің отбасында дүниеге келген. Генридің інісі Фредерик жиырма бір жасында, Кембридж университетінде соңғы жыл оқып жүрген кезінде абайсыздан құлағаннан кейін кейін миын қатты зақымдап алады. Кейбір деректер бойынша, ол атақты Бенджамин Франклиннің найзағай табиғаты жайлы экспериментін қайталамақшы болғанда ғимараттың үстіңгі қабатынан құлап түскен. Өмірінің соңғы жылдарына дейін тек арнайы күтімге тәуелді болған. Фредериктің туғанынан кейін оның анасы леди Анна туберкулезбен ауырып қайтыс болды. Сондықтан екі ұлдың бірі өз анасын танымаған. Кавендиш отбасы Ұлыбританиядағы көптеген аристократты отбасылармен тығыз байланыста болған. Генри өзінің ағасы Фредерикпен бастапқы білімді үйде алған. Алғашында ұлдардың оқуы Иттонда – мемлекеттік қайраткерлерді дайындайтын қарапайым ағылшын мектебінде жалғасуы жоспарланған еді. Бірақ Генри де, Фредерик те заң ғылымына аса қызығушылық танытпайды. Сондықтан олардың әкесі оларды арнайы ғылым мекемесіне береді. Ол Хакни оқу орнын таңдады. Бұл оқу орнымен сол кездегі көптеген ғалымдар байланысты болған. Кавендиштер отбасынан Хакни академиясын алғашқы боп бітірген Генри мен Фредерик болады. Алайда бұл оқу орны кейіннен басқа да аристократты отбасылар арасында кеңінен таныла бастады. 1749 жылы Генри он сегіз жасында Кембридж университетіне түседі. Солай Генри Кавендиштер отбасының дәстүрін сақтай отырып, осы университетке түскен жиырма бірінші отбасы мүшесі болады. Оның ағасы Фредерик Кембриджге тек екі жылдан соң түседі. Исаак Ньютонның идеяларын бойларына сіңіре отырып, университеттегі оқу екі ағайындардың өмірге деген көзқарастарын күрт өзгертеді. Генри Кавендиш 1753 жылы ғалым атағын алмай университеттен кетеді, академик мансабына мойын бұруда қажеттілікті көрмейді. Кейіннен ол өз үйінде отырып, өз тәжірибелерін өткізе бастайды.
Пневматикалық химия[қайнарын өңдеу]
Кавендиштің газдарды зерттеу жұмыстары 1766—1788 жылдары жарияланды. Біз оның ең басты жұмысы «Жасанды ауамен» танысамыз. Бұл жүмыс судың құрамы мен қасиеті жайлы көптеген мәліметтерді ұсынып, ғылыми қызығушылық танытады. Кавендиштің пневматикалық ашулары ашылулар санымен танымал. Ең танымал, әрі белгілі ашылудың бірі – сутек пен көмірқышқыл газдың қасиеттерінің берілуі. Кавендиштің нәтижелі тәжірибелерінің алдында пневматикалық химия мүлдем болған жоқ деуге де болады. Бүкіл әлем бойынша кейбір ғалымдардың жазбаларында «Серпімді сұйықтық» жайлы мәліметтер кездеседі. Парацельс сутек жайлы тек бірнеше мәліметтері болған. «Газ» ұғымын енгізген Ван Гельмонт көмірқышқыл газының, көміртек және күкірттің бөлінуіне қатысты жұмыстар жүргізген. Бойль өзінің тәжірибелерінде көмір қышқылымен және сутекпен кезікті. Осы ғалымдар «газ» ұғымының мәніне өте жақын болған, бірақ оларды бір-бірінен ажырататындай белгілер мен қасиеттерден беймәлем болған. Прецесс кезінде ерекше газдар емес, ауа бөлінетіндігінде он сегізінші ғасырдың барша ғалымдары сенімді болған. Пневматикалық химияның әрі қарай дамуы тек әртүрлі реакциялар нәтижесіндегі ауаның айырмашылығын зерттеу арқылы ғана мүмкін болды, бірақ химиктер атмосферадық ауадан алынған газдардың тек айырмашылық пен ұқсастықтарына назар аударып, олардың әркелкіліктерін назардан тыс қалдырып отырған. Бұған үлгі – Стивен Хейлздің «Атмосфералық ауа» немесе «Серпімді сұйықтықтар» очерктері.
Қызықты айғақтар[қайнарын өңдеу]
Кавендиш тыныш, әрі жалғыз өмір өткізді. Өзінің қызметшілерімен ол тек хат арқылы сөйлескен, және де ол отбасынан тыс қатынастар орнатпаған. Кейбір деректер бойынша, ол ішкіммен кездесіп қалмас үшін үйіне тек артқы есік арқылы кіріп отырған. Кейбір осы күнгі дәрігерлер (мысалы Оливер Сакс) Кавендиш өте сирек кездесетін «Аспергер» синдромымен ауырды деп санайды, бірақ ол тек ұялшақ болуы да мүмкін. Оның қатынас ортасы тек корольдік қоғаммен шектесті. Кавендишті өзінің замандастары терең сыйлаған. Сонымен қатар ол қолдан жасалған жиһаздарды коллекциялайтындығы белгілі. Оның қызыл ағаштан жасалған төрт орындық пен диван алғандығы құжаттармен дәлелденген. Кавендиштің ақшаны жұмсау жолдарының ең ұнамдысы – қайырымдылыққа жұмсау. Бір кезде ол бір студенттің қиын қаржы жағдайында жүргенін біліп, оған он мың фунтқа чек жазып береді, сол кез бойынша өте жоғары сомма. Ол өмір бойы сондай көмек жасап отырған. Кавендиш қоршаған әлемде болып жатқан жаңалықтарға мән бермеген, сонымен қатар өте маңызды Франция революциясы мен Европа жерінен өткен Наполеон соғыстары сияқты жаңалықтармен қызықпаған. Кавендиштің еңбектері ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейін жарияланғанжоқ, тек Джеймс Максвеллдың оның архивтерінде ізденбегенінше. Тіпті бүгінгі күдерге дейін мағынасы ашылмаған құралдар мен қолжазбаларға толы қораптар аз емес. Ал мағынасы ашылған жазбаларынаң өзі тіпті өзгеше көрінеді. Кавендиш өз тәжірибелерін тіпті бірнеше жүз жылдарға озып жасады. Солай ол күннің салмағына тәуелді сәулелердін ауытқуын Альберт Эйнштейннен 200 жылға ерте ашқан. Ол 1810 жылы 24 ақпанда бойдақ болып қайтыс болды. Өзінен кейін 700 000 фунт қалдырып кетеді, бірақ сол ақшаның бірде-бір фунты ғылымға жұмсалғанжоқ. Оның қалдырған өсиеті: қабірін ашылмастай мықтап жауып, ал сыртында қабірде кім жатқаны жайлы ешбір жазу болмауын талап еткен. Барлығы оның айтқанындай істелді. Кавендишті Дерби соборында жерледі. Оның денесінің не қаралуы, не қопарылуы болған жоқ. Сонымен қатар Кавендиштің нақты портреті де сақталғанжоқ.