Талқылау:Ғұбайдолла Айдаров

18 маусым күні белгілі қазақ ғалымы, филология ғылымдарының докторы Ғұбайдолла Айдаровтың туғанына 90 жыл толады.

Түркінің түп мекені қазіргі қазақ жері, қазақтың түбі де түркіден екендігі күллі әлемге мәшһүр болса да Қазақстанда түркітану саласын зерттеу кенже қалғаны мәлім. Зерттеуші ғалымдар да саусақпен санарлықтай. Ғұбайдолла Айдаров сол аз ғана ғалымдардың бірі де бірегейі. Ізін басқан шәкірттерінің сөзімен айтсақ, Қазақ түркологиясының атасы, қазақтан шыққан тұңғыштардың бірі. Өйткені ол Орхон-Енисей жазбаларын қазаққа бірінші болып «оқытқан», КСРО-ның «қылышын» айналып өтіп, көне түркі жазуларын қазақтың жанына жақындатқан тұлға. Өмір белестеріне көз салсақ, бұл биікке оңай жетпегенін көреміз. Кеңес заманының жаңа құрылған кезеңі, Ұлы Отан соғысы, Түрікменстан мен Қазақстанның арасын шиырлаған ұзақ білім жолы. Осының бәрін өткен соң ғана Ғұбайдола Айдаров қазақ ғылымының көгіне көтерілді.

Еңбек жолын Түрікмен ССР-інің Қарабоғаз-Гол ауданындағы жетіжылдық мектептің оқытушысы болып бастаған Ғұбайдолла Айдаров 1940 әскер қатарына алынып, 1944 жылға дейін Ұлы отан соғысына қатысады. Майданнан оралған соңғы өмірі біліммен тығыз байланысты. Красноводскідегі мектепте оқытушы, аудандық газет редакторы, Шымкенттегі мұғалімдер институтының студенті, Жамбыл облысының Свердлов ауданында мектеп директоры, балалар үйінің директоры, кейінірек ҚазПИ-дің студенті атанып, мұғалімдік білім алады. С.Киров атындағы мемлекеттік университетінің аспиранты болады. Дәл осы аспирантура қабырғасы Ғұбайдолла Айдаровтың көне түркі, ескі ұйғыр, моңғол жазуларына қызығушылығын оятады. Алғыр жас көне түркі жазуларының білгір маманы, ғалым Ц.Номинханов пен С.Маловтан орхон-енисей жазуларын еркін оқи алатын дәрежеге жетеді. Дәл осы көне жазулар, оның арғы өмір жолын айқындап берген еді. Кейін ҚазССР ғылым академиясы Тіл білімі институтының кіші, аға ғылыми қызметкері болып жүріп 1960 жылы қорғаған кандидаттық жұмысын да, 1974 жылы қорғаған докторлық жұмысын да Орхон -Енисей, көне түркі жазбаларына арнайды. Ең алғашқылардың бірі болып «YIII ғасырдағы Тоныкөк ескерткішінің тілі және оның қазіргі кейбір түркі тілдеріне қатысы» тақырыбында кандидаттық, «YI-YIII ғасырлардағы орхон-енисей және талас көне түркі ескерткіштерінің лексикасы» тақырыбында докторлық диссертация қорғайды. Бұдан кейінгі А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтындағы 40 жылға жуық ұзақ та өнімді еңбек жылдарында да осы түркітану, көне жазбалар тақырыбын сенімді серік етті. «Білге қаған ескерткішінің тілі», «Көне түркі жазуларынан мағлұматтар», «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі», «Орхон ескерткіштеріндегі көне түркі жазбалары», «Енисей, Орхон, Талас бойындағы көне түркі жазба ескерткіштері бойынша жарияланған әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіші», «Орхон ескерткіштерінің текс», «Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі», «Армян жазулы қыпшақ ескерткіштерінің тілі» кітаптары осының айғағы. Ғ.Айдаров жалпы ғұмырында 20-ға тарта кітап, 200-ден аса ғылыми мақалалар жазып қалдырды. Орхон-енисей жазуларын өз ана тіліндей жатқа оқыған ғалымның бұл еңбектерінде көне түркі жазуларының грамматикалық құрылысын, тілдік ерекшеліктерін фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік тұрғыдан терең талдау жасайды. Күлтегін, Білге, Құтылық қаған, Мойын-Чор ескерткіштерінің мәтіндерін қазақшаға тұңғыш рет толық аударады. Қазір күллі қазақ бабамыз деп тағзым ететін Күлтегіннің жеті жасында жетім қалып, он алтыда қару асынып, ел қорғайтын, қырғыз, түркеш, қарлұқ, аздар мен оғыздармен шайқасатын, қырық жасында қайтыс болғаны туралы тастағы жазулар да Ғ.Айдаровтың ерен еңбегінің арқасында кешегі күнгі қазақ әдебиетіндей болып осы күнге жетті. Артында бай мұра қалдырған, Төныкөк пен Білге қағанның үнін бүгінге жеткізген ғалым, Қазақ ССР және Түрікмен ССР-інің Халық ағарту ісінің үздігі, Ұлы Отан соғысының ардагері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері 2001 жылы көз жұмды. 

Өзі аударған Күлтегін ескеткішіндегі «Айтар сөзім болса, мәңгі тасқа жаздым...» деген сөзді ұстанған ғалымның артында қыруар байлық зерттеу еңбектері қалды. Оның ең шоқтығы биігі - берісі Кеңес заманында Орхон, Енисей,Талас жазуларын зерттеп, оның қазіргі қазақ тілімен үндес екендігін айқындап кеткендігі. Арысы ресейлік түркітанушы, әйгілі ғалым Э.Наджиптің сөзімен айтсақ, Ғ.Айдаровтың еңбектері қазақ жазуының тарихын алты-жеті жүз жылдан әріге апарды. 

Осы күндері Қазақстанда белгілі ғалымның мерейтойын қызу атап өтуде. Ол шаралардың соңы 17 маусымда Алматыдағы А.Байтұрсынов атындағы тіл білімі институтында үлкен жиынмен аяқталады. Айтулы ғалымның 90 жылдығына арналған «дөңгелек» үстелге белгілі тіл мамандары, түркология саласын зерттеушілер қатысып, көне түркі тілдерін зерттеу мен сақтаудағы Ғ.Айдаровтың орны, еңбегі жайлы ой бөліспек. Сонымен қатар түркология саласының проблемалары, жетістіктері мен болашағы мәселесі де сөз болады.