Талқылау:Қазақ транслитерациясы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Конвертация казахских текстов в арабские и латинские символы и обратно[қайнарын өңдеу]

Предложено алфавитов для перехода на латиницу и написано об этом много. Лет 15 назад я тоже предлагал нечто в казахстанской прессе. Утекло много воды, но все осталось как прежде. Мир пользуется вовсю Java Script-ом, арабские и казахские буквы разместились в символьной матрице Windows, но не появились догожданные субтитры на казахском языке, по прежнему Интернет относится к казахской графике как к пасынку, а казахский текст в мобильниках - скорее нежелательная затратная статья в бюджетах чем выгодное вложение.

Дело в том, что при электронной передаче букв с диакритикой, возникает несогласование кодирования. Одним из преимуществ и причин массового распространения английского языка, является отсутствие диакритики: все символы существуют в основе компьютерного языка, и не нуждаются в видоизменениях. Во времена кодификации большинства языков мира не было предположений об Интернете, поэтому просветители свободно применяли диакритику для подчеркивания особенностей языка, мягкости или твердости звучания той или иной фонемы. С практической точки зрения, без вреда для филологической стороны языка.

Проблемы казахского языка не будут решены простым переходом. Он стал заложником графической болезни, в которой лишние символы как наркотики. Мы сели на иглу 42 знаков, имея 24 системных звуковых единиц. Почему то, английский язык с его 46 системными звуковыми единицами не испытывает графического голодания с 26 буквами основной латиницы.

Идея рационализации казахского алфавита принадлежит замечательному казахскому ученому Ахмету Байтурсынову. Он полагал, что в казахском языке всего 24 системных звуковых единиц. Еще одно его достижение – обозначение арабским символом, похожей на цифру 9 с «запятым» сверху звуковой единицы, диапазон, спект звучания которой распадается на Ұ, Ү, У мягкое и У твердое,.

Мы забыли рецепты А. Байтурсынова, впервые реализовавшего внутреннюю транскрипционную сущность языка в соответствии с законом сингармонизма, – «Обозначение двух разных согласных одним знаком, писал он, разрушает фонетику, и наоборот, этот принцип в приложении к гласным, произносимым мягко или твердо в зависимости от соседних согласных, способствует ясности, простоте и чистоте фонетики, ее лаконичности». «Там, где действует закон сингармонизма, нет необходимости вводить новые знаки».

Не важно на какую графику мы переходим и сколько средств мы затратим. Нужно понять и определиться чего мы хотим. В качестве дополнительного аргумента в пользу вывода о непервостепенности проблемы выбора алфавита, предлагаю транслитераторы превращения текста из казахской кририллицы в арабскую вязь «Төте жазу» и «латиницу».

http://www.kazembassy.com.ua

 — Бұл қолтаңбасыз пікірді жазған: AlefZet (т · ү) 00:49, 2007 ж. қарашаның 9‎ ‎

Сложная или интеллектуальная транслитерация

интеллектуальная транслитерация — носит временный характер и возникает в период коренной реформы правил написания, во время смены алфавита. Например в варианте "Томай" применяется следующий алгоритм последовательности в действиях программы: input text --- aplly match --- aplly rules for hard and soft sounds --- aplly exeptions - output text. В обычных транслитераторах простая: input text --- aplly match --- - output text.

 — Бұл қолтаңбасыз пікірді жазған: AlefZet (т · ү) 22:54, 2007 ж. қарашаның 12‎

Қазақ транслитерациясы[қайнарын өңдеу]

Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері көптеген ұлтжанды азаматтардың қатарына қосылып, мен де қазақ әліпбиі, оның келешегі жөнінде бірнеше мақала жазған едім. Олардың біразы республикалық баспасөз құралдарында жарық көрді. Казправда гәзетінде 1992-93 жылдарда жарық көрген «И все такй будущее за латиницей» атты мақала солардың бір мысалы. Академик Әбдуәли Қайдар ағамызға мың да бір рахмет. Сол кісі латын әліпбиіне көш түзеудің алдыңғы қатарында жүріп, бәрімізге жарқын үлгі болды десек артық емес.

15 жылдың ішінде ел жаңа дегендей, қазір Ф-2000, РТИ-100 сиақты телетайп аппараттар, «Ятрань» мәшенкелері қолданыстан шықты. Біраз жылдар бойы Итернетте бірыңғай әмбебап қазақ шрифті болмағандықтан, бір біріне сәйкес келмейтін, мыңдаған ешбір стандартқа жатпайтын құбыжық шрійфтілер пайда болып, ол қйыншылықты да Билл Гейтстің арқасында еңсердік. UTF-8 стандарт яғни Unicode қазақ тілі үшін Ійтернетке даңғыл жол ашты. Қазақ әліпбиінің қиындықтары мұнымен әрійне бітпеді.

Бүгінде– артық, қажеті жоқ әріптердің тым көп болуы – ең көкейікесті мәселе. Жүңго (Қытайдағы) қазақтары Ахмет Байтұрсынұлы ойлап тапқан сөз үстінен қойылатын жіңішкерту белгісін кәдеге жаратып, кійрійллійцадағы я, ю, ъ, э, й, ц, щ, ь, ч әріптерін мүлдем пайдаланбайды. 42-ден 9 алса 34 болады әрине. Міне осы 34 әріптік әліпбіиді ғылымдық дәрежесі бар ағаларымыз үлгі ретінде күні бүгінге дейін жақтап келеді. Бұл дұрыс па, дүрыс емес пе? Қазақ халқына сабырлық, асықпау, ойланыңқырау, алды-артына қарау, біреуді (мысала Ресейді) ренжітіп алмау сійақты қасиеттер тән. Сондықтан 34-тің өзі бізге жетіп қалар, жә, деген ойлар басым бізде. Меніңше мұндай позійтсійа бізді орта жолда тоқтатып, келешектің асау тұлпарына міне алмауға әкеледі бізді.

Сөз жоқ Windows-тың сіймволдық жиынтығында қазақтың арабша және кирилше әріптері орын алып, бірақ осы күнге дейін қазақ тілінде субтыйтр жаза алатын бағдарлама жоқтың қасы. Ұялы телефондармен СМС алмасуды айтпаса да болады. Демек, қазақ тілінде бағдарлама енгізу кез келген Қазақстанда салық төлеуші болып тіркелген компанійә үшін ұтымды ійвестійтсійадән гөрі, көңілдерінен шықпайтын, қыйнала-бұлдана мүжбүрлік жолмен жасалған шығынға ұқсайды.

Мұның себебі неде дейсіз ғой? Көп себептердің бірі – диакритиалық (ноқаттар) жолмен жасалған әріптер қолданғанда пайда болатын код келіспеулішігі. Мұндай әріптердің ағылшын тілінде болмауы осы тілдің жаппай таралуына септік тигізді десек артық айтпаспыз. Ағылшын тіліндегі барлық әріптер компьютерлік тілдің негізіне айналып, ешбір өзгертуді қажет етпеуде.

Әлемдегі тілдердің басым көпшілігінің кодыйфійкатсыйадан өту (әліпби жасау) заманында Интернет болатынын ешкім білмеді, сондықтан ағартушылар (оның ішінде Алаш партиясының лидерлері де болды) дійакрійтійканы тілдің ерекшеліктерін, дыбыстардың жіңішке, жуан естілуін белгілеу мақсатында өз еркімен пайдаланып, келешекте тілдің Интернетте қолданылуына зиян келтіріледі деп ойламаған.

Айтайын деп отырғаным, қазақ тілі әліпбиінің дерті жай, қарапайым түрле латынға көше салумен шешілмейді. Қазақ тілі графикалық індеттің зардабын шегуді. Сондықтан әліпбиді жай транслитерация жолымен ауыстыра салу «науқастың киімін ауыстырып, емдеусіз жазылуын күтумен тең қадам. Ахаңның ойы бойынша, қазақ тілінде 24 қана дыбыс бар. 42, 34 таңбаның қажеті қандай? Ахаң ұ, ү, жуан «у», жіңіщке «у» дыбыстарын бір дыбыс деп есептеп, бір кездері оларды 9 санына ұқсайтын тағбамен белгілеген. Әрине сөз аяғында немесе дауыстылардың жанында «Ұ» мен «Ү» кездеспей, У оқылады. А. Байтұрсынұлының басты өсиеті – екі әртүрлі дауыссызды бір таңбамен беру фонетиканы бұзады, ал бұл әдісті жанында тұрған дауыссыздарға қарай жіңішке немесе жуан естілетін дауыстыларға қолдану - тілдің тазалығына, анық болуына көмектеседі.

Тоқетерін айтқанда, біздің мақсат – әліпби ауыстыру емес, әліпбиді реформасын ой елегінен өткізу, әмбебап, ұтымды, жеңіл графикаға көш түзеу. Осы мақсаттарда www.cduniverse.қz сайтын жасадым. Онда әркім өз пікірін жазып, нәтижесінде қалауына қарай латынша, кирилше немесе арабша оқи алады. Қай әліпбимен терілгені компьютер үшін бәрібір. Сайт жасау барысында, Ахаңның өсиеттерін қазіргі заманда жүзеге асыру үшін мынадай терминдерді компьютер үшін пайдаландым.

  1. Софтмейкер (жіңішкерткіш) –
    • кирилше - ә, к, е, г, ө, ү, і;
    • негізгі латыншада - e, g, c;
    • диакритикалық латыншада - ә, ö, ü, e, g, c, i.
  2. Хардмейкер (жуандатқыш) –
    • кирилше - ғ, х, қ, а, ұ, о, ы;
    • негізгі латыншада - h, q, қ, қh;
    • диакритикалық латыншада - h, q, қ, қh, ı, ğ.

Естуімше, Алматыда анимациялық филмдер жасап жатқан компания ашылып, олар биыл балаларға арнап 10 филім жасамақ көрінеді. Солармен хабарласуға көмек берулеріңізді өтінемін. Тағы бір өзім естіген қуанышты хабар, Алматыда қазақтың жас жігіттері өз еркімен балаларға арналған филмдерді қазақ тіліне аударуға рұқсаттама алуды көздеп, ресейліктермен келіссөздер сәтсіз аяқталғанын айтып, енді сол филмдерді жасаушы болып табылатын американдықтар (Голливуд) өздері осындай рұқсат бермек көрінеді. Сол топты білетіндерің болса, хабарласуды өтінемін.

Бұған қоса, Қазақстанда қазір филмдерді қазақ тіліне аударатын жеке студиялар, сонымен қатар телекомпаниялар ішінде дубляж қызметтері бар. Олар да осы сайт бойынша өз іс-қимылын жандандыра алады деген ойдамын.

Соңғы айтайын дегенім, сайт жасалу үстінде, сондықтан түсіністікпен қарауды өтінемін. Қазақша кино, жазушылар мен ақындардың шығармаларын, табиғат пен өнері дамыған адамдардың, қазақ аруларының суреттерін орналастыру мүмкіндігі бар. Филім түсірмек болғандарға дайын сценарійлер жазып беру жоспарда. Мысалы, Абылаймен ғана шектелмей, Қытайды жаулаған Мөде, Алпамыс батыр, Қобланды, Жалмауыз кемпір, Жезтырнақ, Таусоғар туралы тарихи және құбыжықтық фійлім жасау үшін сүйужеттер аз емес. Сондықтан, оқырмандардан, әсіресе қазақ халқының тарыйхын, әдебиетін, тілін жақсы білетіндерден – сайтта қандай тармақтар болуы керек жөнінде ұсыныстар күтемін. Бірге қазақтың өнерін, мәдениетін көтерейік ағайын!

Исламбек Томай Хатсандығым - yarstan@mail.ru, cайт – www.cduniverse.kz

 — Бұл қолтаңбасыз пікірді жазған: Aristanbecov (т · ү) 17:27, 2007 ж. желтоқсанның 23‎‎