Танну-Ола
| Танну-Ола | |
| тыв. Таңды-Уула | |
 | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ұзындығы |
300[1] км |
| Биіктігі |
3061[2] м |
| Орналасуы | |
|
54°04′12″ с. е. 92°23′25″ ш. б. / 54.07000° с. е. 92.39028° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 54°04′12″ с. е. 92°23′25″ ш. б. / 54.07000° с. е. 92.39028° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер | |
|
| |
Танну-Ола (тыв. Таңды-Уула) — Сібірдің оңтүстігіндегі Тыва Республикасында орналасқан тау сілемі.[3] [4]
Сипаттама[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Батыс Танну-Ола мен Шығыс Танну-Оладан тұрады.[5] Ұзындығы шамамен 300 км. Биіктігі 2500-2700 м-ге дейін (ең биік жері - 3061 м) орта тау бедері басым.[6]
Танну Ола тауларындағы жаз қысқа және салқын, аязды. Шілде-тамыз айларында жаңбыр жауады, тамыз айының соңында қар жауады.[7] Жотаның оңтүстік беткейлерінде кең байтақ жайылым – қараған, жусан, қарақұйрық өскен тау далалары бар. Солтүстікке қарағанда тік, жұмсақ еңіс, қалың қылқан жапырақты орманмен өскен, бірақ ол солтүстіктен гөрі жұмсақ, тығыз қылқан жапырақты орманмен жабылған.[8]
Қызылдың оңтүстігінде және оңтүстік-батысында Танну-Ола таулы тайгасымен, ал солтүстігінде қыратты даламен шектесетін үлкен тостаған тәрізді ойпатта балыққа бай Шағытап деп аталатын үлкен тұщы көл бар. Оның жағасында демалыс күндері балық аулауды ұнататындар көп. Алабында басқа көлдер де бар - Дус-Көл, Как-Көл, Хадын, Чедер. Чедер көлінде балшықпен емдейтін шипажай бар.[9]
Шығыс Танну-Ола Батысқа қарағанда төмендеу. Ол ескі жыныстардан: граниттерден, гранодиориттерден, туфтардан, кристалды тақтатастан тұрады. Негізгі асу – Қалдақ-Хамар, ол арқылы Қызылдан Самағалтайға баратын жол өтеді.[10]
Өсімдіктер мен орман алқаптары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Танну-Ола жотасының беткейлерінің тік бөлінуі, тіктігі өсімдік жамылғысының белгілі бір күрделілігін тудырады. Таулы рельеф пен климаттық жағдайлар қысқа қашықтықтағы орман және дала өсімдіктерінің үйлесімділігін анықтайды. Ормандар қоршаған орта жағдайларының (рельеф, климат және топырақ) күрделілігін көрсететін биоәртүрлілігімен ерекшеленеді.
Танну-Ола жотасы ылғалды солтүстік-батыс ауа ағындары мен Оңтүстік беткейлерге құрғату әсерін тигізетін Орталық Азияның суық құрғақ ауа массалары арасындағы айқын климаттық-ландшафттық кедергі болып табылады. Танну-Ола жотасының аумағы Оңтүстік Сібір тауларының оңтүстік бөлігіне жатады. Жота күрт континенттік биоклиматтық секторға жатады, жазғы құрғақшылық және өте төмен ылғалдылық. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 233 мм, орташа жылдық температура -4,8 ° C, климаттың жалпы салқындауы кезінде температураның күрт ауытқуында және ұзақ мерзімді маусымдық мұздатылған топырақтардың аумағының кеңеюінде. Жотаның етегінде 10º-тан жоғары температураның жылдық қосындысы 1800–1200, ал биік таулы жерлерде 600–350.
Таулы рельеф пен климаттың күрт континенттілігі аумақтың әртүрлі өсімдіктердің қалыптасуына жағдай жасады. Жылу мен ылғалдың қайта бөліну заңдылықтары ең алдымен өсімдік жамылғысының қалыптасуына әсер еткен күрделі рельефке байланысты. Осы ерекшеліктерге байланысты шағын кеңістікте аймақ территориясының Орталық Азия шөлдерінен Сібір тайгаларына өтпелі сипаты өсімдіктердің екі түрінің: орманды және далалық өсімдіктердің басым болуын анықтайды. Танну-Ола жотасы Сібір тас қарағайының өсуі үшін ең экстремалды эдафикалық және климаттық жағдайларға ие. Балқарағай ормандары көбінесе дерлік тастан жасалған топырақтарда қалыптасады. Сондықтан Танну-Ола жотасының Сібір қарағайының популяциялары басқаларынан ерекшеленеді.
Өсімдік түрлері (қарағай, балқарағай) Танну-Ола жотасының тұрақты орман экожүйесін қалыптастыруда шешуші мәнге ие және Орталық Азияның ерекше жағдайында өте маңызды экологиялық функцияларды орындайды: эрозияға қарсы және топырақты қорғау, қар жинау және суды реттеу, ландшафтты тұрақтандыру және климатты реттеу.[11]
Пайдалы қазбалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Танну-Ола таулары пайдалы қазбаларға бай. Хову-Ақсы кен орнында кобальт-никель-мыс кендері өндіріледі. Жотаның солтүстігіндегі тау етегінен Қарасуғ кен орны табылды, онда темір кені, флюорит, барит, молибденит табылды. Танну-Оланың Оңтүстік сілемдерінде бор мен мергел саздары табылған. Танну-Ола минералды бұлақтарымен де танымал — тұзды Торғалық және Хурегечин радоны.[7]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Где находится горный хребет Танну-Ола http://www.bolshoyvopros.ru/questions/2912627-gde-nahoditsja-gornyj-hrebet-tannu-ola-ego-dlina-vysota-chem-slozhen.html
- ↑ Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%83-%D0%BE%D0%BB%D0%B0
- ↑ горы Танну-Ола https://www.wikiru.wiki/blog/en/Tannu-Ola_mountains(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ ТАННУОЛА https://rus-geo-enc.slovaronline.com/9193-%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%83-%D0%9E%D0%BB%D0%B0
- ↑ Географическая энциклопедия - танну-ола http://www.terminy.info/geography/geographical-encyclopedia/tannu-ola
- ↑ Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%83-%D0%9E%D0%BB%D0%B0
- ↑ a b ГОРЫ ТАННУ-ОЛА http://climber-tmn.ru/gory-tannu-ola.php
- ↑ ХРЕБЕТ ТАННУ-ОЛА - РЕСПУБЛИКА ТЫВА https://russia.travel/objects/316898/ Мұрағатталған 20 мамырдың 2022 жылы.
- ↑ Географическое описание Восточной Сибири. https://vostok-sibir.ru/tuva/331-tannu-ola.html
- ↑ ТУВА. По Убсунурской котловине https://outdoors.ru/region/tuva/tuva56.php
- ↑ Танну-Ола http://komanda-k.ru/%D0%A0%D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F/%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%83-%D0%BE%D0%BB%D0%B0