Тан әулетінің батыс түріктеріне қарсы шапқыншылығы
VII ғасырда Қытайда үстемдік алған Тан әулеті Батыс Түрік қағанатына қарсы жорықтарын ұйымдастыра бастады.
Батыс пен Шығыс Түрік қағанатының арасындағы текетіресті пайдалана отырып, Тан императоры Тай-цзун 640 жылы Гаочанға (Қарақожа) қарсы, 644 жылы Қарашарға қарсы, 648 жылы Кучаға қарсы жорықтарын жүргізді. Бұл шапқыншылық әрекет император Гао-цзун тұсында да жалғаса берді, ақыры 657 жылғы жеңілістен кейін Батыс Түрік қағанаты Қытайға тәуелді болып қалады.
Ыдырай бастаған Батыс Түрік қағанатының орнына 704 жылы Түргеш қағанаты құрылады.
Алғашқы қақтығыстар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
,_Zhao_Mausoleum,_Shaanxi_province._Tang_Zhenguan_year_17,_ie_644_CE.jpg)
Император Тай-цзун 641 жылы батыс пен шығыс түріктері арасындағы азаматтық соғыстың басталуына әсер етіп, Ілбіс Шегуйдың батыс түріктері қағаны ретінде орнығуына көмектесті. Екеуінің арасында түріктерге қарасты болған бес оазис-қаланың кейінгі тағдыры жайында келіссөздер жүргізіле бастады. Ілбіс Шегуй қытайлардың қолдауын әрі қарай таба беремін деп, Тан әулетінің қызын алуға ниеттенеді. Бірақ қытайлар оазис-қалаларға бақылау орнату үшін шапқыншылық жорықтарды ұйымдастырады.[1]
Оазис-қалаларға шабуыл[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қарақожа оазис-қалалардың ішіндегі ең қытайландырылғаны болған, мұнда қытай жазуы және империялық бюрократия тәртібі орнаған еді. Географиялық жағынан Қытайға ең жақын болғандықтан, халықтың көбісі де қытайлар болған. Қала Ұлы Жібек жолының маңызды бір жері болған, бірақ 638 жылы батыс түріктердің ықпалынан қаланың саудалық мәртебесі тоқтатылды. 640 жылы Хоу Цзюньцзи бастаған қытайлық әскерлер қаланы жаулап алып, империяның бақылауына қайтарды.
Қарашар, Қашғар және Хотан 630 жылдардан бастап Тань әулетіне алым-салық төлеп тұрған. Қарашар Қарақожаға жақын орналасқандықтан қытай әскерлерінің келесі нысанасына айналды. 644 жылы олар Қарашарға кіріп, қаланың билеушісін тұтқынға алды, жаңа билеуші ретінде оның інісін қойды. Бірақ сол жылы оны Куча оазис-мемлекетінің күштері алып тастап, өз адамын қойды.[1][2]
648 жылы Ашина Шээр бастаған Тан әскерлері Қарашарды қайтадан басып алады, кейін Кучаға жетіп, оны қоршауға алады. 649 жылдың қаңтарында Куча қытайлықтарға беріледі.[2]
Батыс түріктерге қарсы шабуылдар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Біраз уақыт Танға қызмет еткен Ашина Хелу Батыс Түрік қағанатына оралып, өзін қаған деп жариялайды. Ол оазис-мемлекеттерге және Танның шекараға жақын қалаларына жорықтарын ұйымдастырады.
Император Гао-цзун батыс түріктерін басуға әскер жібереді, оны Су Динфан басқарады. Түріктерге қарсы шабуылға Тан жақтасы ретінде ұйғырдың он мың атты әскері қатысады. Ордостан шыққан әскерлер 3000 миля шөл-даланы кезіп, қарашаға таман Қырғызстан жаққа жетеді. Жолдан оларға чумкун, су сияқты тайпалардан шыққан сарбаздар қосылды.[3]
Тан әскерлері мен батыс түріктер арасындағы шешуші шайқас 657 жылы Ертіс бойында болады. Су Динфан Ашина Хелудың жүз мың атты әскерін торуылдап, соққы береді. Қаған тұтқынға ұсталып, Қытайдың астанасына жөнелтіледі.[3]
Қағанаттың ыдырауымен батыс түрік тайпалары бытырай бастады. 670 жылы кейбір тайпалар Тибет империясымен бірігіп, оазис-мемлекеттер үшін шайқасын жалғастырды. Бастапқыда түркілер бұл қалаларға бақылауын қайта орнатса да, 679 жылы Тан империясы бұл аймақты толығымен жаулап алады.
Түргеш қағанатының құрылуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түріктердің Тан империясының басқынышылығына қарсы күресі қағанат ішінде түркештердің күшейіп саяси билікке келуіне алып келді. 704 жылы Батыс түрік қағанатының орнына Түргеш қағанаты құрылды. Бұрын Батыс түрік қағандығына қараған ұлан-байтақ өңір мен онда өмір сүріп жатқан тайпалар жаңа қағандықтың құрамына қосылды.[4]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b Wechsler, Howard J. (1979). "T'ai-tsung (reign 626–49) the consolidator". In Twitchett, Dennis (ed.). The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 188–241. ISBN 978-0-521-21446-9.
- ↑ a b Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1304-1.
- ↑ a b Skaff, Jonathan Karem (2009). Nicola Di Cosmo (ed.). Military Culture in Imperial China. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03109-8.
- ↑ Түрік қағанатының тарихы — «Қазақстанның ғылымы мен өмірі», №2 2017.