Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме

Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме, «Жеңіс кітабынан жинақталған жылнама» – XVI ғасырдың басында жазылған тарихи шығарма. Шығарманың атауы "Таварих-и гузида — Нусрат-наме" деп берілген, оны "Жеңістер кітабынан алынған таңдамалы тарих" немесе "Таңдамалы тарих — Жеңістер кітабы" деп аударуға болады. Бұл атаудың аудармасына қатысты да әртүрлі пікірлер бар. А. М. Акрамов оның атауында изафеттік байланыс жоқ екенін атап өтіп, оны екі бөлек атау ретінде қарастырады. Шығарма 1502 жылы 2 қарашада басталып, 1504 жылы аяқталған^[1].

Оның авторы туралы әртүрлі пікірлер айтылғанымен, ең ықтимал нұсқалардың бірі — оны жазған Мұхаммед Шайбани хан болуы мүмкін деген тұжырым.

Авторлыққа қатысты пікірлер

Бұл еңбектің авторлығы туралы бірнеше ғалымдар түрлі көзқарастар ұсынған. Алғашқы зерттеушілердің бірі П. Лерх оның авторы Сұлтан Валад, Жәлал ад-Дин Румидің ұлы болуы мүмкін деп болжаған. Алайда, ол XIV ғасырдың басында қайтыс болғандықтан, бұл нұсқа теріске шығарылды. Кейінірек Р. Г. Мұқминова бұл еңбектің Мұхаммед Тимурдың есімімен байланысты екенін атап өтіп, оны Шайбани ханның тікелей қатысуымен жазылған деп есептеді.

А. А. Семенов^[2] және А. М. Акрамов еңбектің авторы Мұхаммед Салих болуы мүмкін деген пікір білдірген. Мұхаммед Салих — Шайбани ханның өмірі мен жорықтарын жырлаған "Шайбани-наме" еңбегінің авторы. Акрамовтың пікірі бойынша, "Таварих..." Мұхаммед Шайбани ханның тапсырысы бойынша жазылып, оның өзі белгілі бір бөліктерді қайта өңдеген немесе көшіріп жазған.

Алайда, кейбір зерттеушілер "Таварих-и гузида — Нусрат-наме" тікелей Шайбани ханның қаламынан шыққан деген пікірді ұстанады. Бұл гипотезаны негіздейтін екі маңызды дәлел бар:

Шығармада оқиғалар кейде бірінші жақта баяндалады, ал бұл автордың тікелей қатысуын көрсетеді. Егер шығарма басқа біреудің қолымен жазылған болса, онда ол үшінші жақта баяндалар еді. Бұл жағдай Мұхаммед Шайбани ханның жеке өзі бұл еңбекті жазған болуы мүмкін екенін меңзейді.
"Таварих..." тілдік және стильдік ерекшеліктеріне байланысты Мұхаммед Шайбани ханның басқа еңбектерімен (мысалы, "Тарихи хани") ұқсас келеді. Оның тілі шағатай тіліне жақын, бірақ құрамында қыпшақ (қазақ) элементтері көп кездеседі. Сонымен қатар, шығармадағы стиль қысқа әрі нақтылы, ал кейбір лексикалық элементтері мен баяндау мәнері моңғол жылнамаларының, соның ішінде "Құпия шежіренің" ықпалында болғанын көрсетеді. Түпнұсқаның алғашында ұйғыр жазуымен жазылғаны орфографиялық ерекшеліктерден байқалады.

Шығарманың мазмұны мен мәні

Таварих-и гузида — Нусрат-наме шығармасында Мұхаммед Шайбани ханның жорықтары мен жеңістері сипатталған. Бұл еңбек XVI ғасырдың басындағы Орта Азия тарихын зерттеуде маңызды дереккөзі болып табылады. Онда Бухара мен Самарқандтың жаулап алынуы, сондай-ақ Шайбани ханның саяси стратегиясы мен басқару әдістері баяндалады. Сонымен қатар, шығармада оғыз, түркі және моңғол тайпаларының тарихы, Шыңғыс хан және оның ұрпақтарының шежіресі қамтылған.

Шығарманың мазмұны Мұхаммед Шайбани ханды дәріптеу мақсатына бағытталған. Онда оның әрекеттері жақсы жағынан көрсетіліп, қарсыластары жағымсыз сипатталады. Мысалы, Әмір Темірдің әкесі Тарағайдың атауы түркі тіліндегі "тары" ("сеуіп өсіру") сөзімен байланыстырылып, бұл арқылы теміридтердің "төмен" шығу тегі дәлелденбек болған. Сондай-ақ, шығармада теміридтер "мырза" деп аталып, олардың мәртебесі хан мен сұлтандардан төмен екендігі көрсетілген.

Шығармада Әбу-л-Хайр хан, Мұхаммед Шайбани ханның бауыры Махмұд-Бахадур сұлтан және оның ұлы Мұхаммед Тимур сұлтан туралы арнайы бөлімдер бар. Сонымен қатар, еңбекте Әмір Темір туралы да мәліметтер келтірілген. Қазақ хандары мен сұлтандары туралы деректер маңызды болып табылады, себебі олар Орта Азия тарихындағы билеуші әулеттер арасындағы байланыстарды зерттеуге көмектеседі. "Таварих..." кітабында Бурундық хан мен Барақ ханның ұрпақтары, сонымен қатар Жәнібек пен Керей хандардың туыстық байланыстары туралы мәліметтер бар.

Қолжазбалар және зерттелуі

"Таварих-и гузида — Нусрат-наме" екі белгілі қолжазба түрінде сақталған. Бірі – КСРО Ғылым академиясының Ленинград бөлімінде, екіншісі – Британ мұражайында сақтаулы. Зерттеушілер шығарманың жазылу мерзімі ретінде 1504-1510 жылдар аралығын көрсетеді. 1510 жылы Мұхаммед Шайбани хан қаза тапқандықтан, еңбектің 1504 жылы аяқталған болуы мүмкін деген болжам бар.

Шығармада сол дәуірдің маңызды парсы және түркі тіліндегі тарихи еңбектеріне сілтемелер жасалған. Мысалы, Жувейнидің "Таварих-и джаханкушайы", Хамдаллах Мустауфи Казвинидің "Таварих-и гузидасы", сондай-ақ Абд ар-Раззак Самарқандидің "Матла ас-са’дайн ва маджма ал-бахрайн" еңбегі пайдаланылған. Сонымен қатар, кейбір бөлімдер моңғол жылнамалары мен ұйғырша жазылған дереккөздерге сүйеніп жазылған.

Қорытынды

"Таварих-и гузида — Нусрат-наме" — XVI ғасырдағы маңызды тарихи дереккөздердің бірі. Оның авторлығы әлі де зерттеу нысаны болып табылады, бірақ көпшілік ғалымдар Мұхаммед Шайбани ханның шығармашылық қатысуын жоққа шығармайды. Еңбектің тілі мен стилі оны ханның өзі немесе оның тікелей бақылауымен жазылған деген тұжырымды күшейтеді. Бұл шығарма Орта Азиядағы саяси және әскери оқиғаларды зерттеуде айтарлықтай маңызға ие.

Басымалыдан (кіріспеден) басталып, авторлық кіріспе сөз, оғыз, түркі, моңғол тайпаларының тарихын, Шыңғыс хан, оның мұрагерлерінің тарихын баяндап, Шыңғыс хан әулетінің шежіресін (Тоқа Темір, Шағатай хандан бастап шығарма жазылған мерзімге дейін) таратқан. Сонымен қатар Мұхаммед Шайбани ханның тарихына ерекше мән беріп, Әбілхайыр хан, Махмұд Баhадүр сұлтан, Мұхаммед Темір сұлтан жайында арнайы тоқталған. Әмір Темір өмірінің тарихынан да біраз дерек бар. Шығарманы жазуға Орта Азия мен Иранда жазылған біраз тарихи шығармалар пайдаланылған. Шығарманың нұсқасы Ресей ҒА Шығыс халықтары институтының Санкт-Петербург бөлімшесінде, Британ музейінде сақтаулы.^[3]

Қорытынды

"Таварих-и гузида — Нусрат-наме" — XVI ғасырдағы маңызды тарихи дереккөздердің бірі. Оның авторлығы әлі де зерттеу нысаны болып табылады, бірақ көпшілік ғалымдар Мұхаммед Шайбани ханның шығармашылық қатысуын жоққа шығармайды. Еңбектің тілі мен стилі оны ханның өзі немесе оның тікелей бақылауымен жазылған деген тұжырымды күшейтеді. Бұл шығарма Орта Азиядағы саяси және әскери оқиғаларды зерттеуде айтарлықтай маңызға ие.

Дереккөздер

↑ С. К. Ибрагимов, \ Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ КАЗАХСКИХ ХАНСТВ XV—XVIII ВЕКОВ (ИЗВЛЕЧЕНИЯ ИЗ ПЕРСИДСКИХ И ТЮРКСКИХ СОЧИНЕНИЙ) — Издательств о «НАУКА » Казахской ССР, АЛМА-АТА. — АКАДЕМИЯ НАУК КАЗАХСКОЙ ССР Институт истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова, 1 9 6 9.
↑ А. М. Акрамова. «Таварих-и гузида — Нусрат-наме». Исследование, критический текст, аннотированное оглавление и таблица сводных оглавлений кандидата филол. наук / Ташкент, — 1967, стр. 14.. — P. стр. 14..
↑ Тараз энциклопедиясы

[1] С. К. Ибрагимов, \ Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ КАЗАХСКИХ ХАНСТВ XV—XVIII ВЕКОВ (ИЗВЛЕЧЕНИЯ ИЗ ПЕРСИДСКИХ И ТЮРКСКИХ СОЧИНЕНИЙ) — Издательств о «НАУКА » Казахской ССР, АЛМА-АТА. — АКАДЕМИЯ НАУК КАЗАХСКОЙ ССР Институт истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова, 1 9 6 9.

[2] А. М. Акрамова. «Таварих-и гузида — Нусрат-наме». Исследование, критический текст, аннотированное оглавление и таблица сводных оглавлений кандидата филол. наук / Ташкент, — 1967, стр. 14.. — P. стр. 14..

[3] Тараз энциклопедиясы

[1]

[2]

[3]