Тауарлық өндірістің экономикалық заңдары. Бағалар мен тарифтер.

Тауарлық өндірістің экономикалық заңдары. Бағалар мен тарифтер. Әр тауар мен әр қызметтің, олардың нарықта орналасу формасына байланысты, өз бағасы болады. Осы баға ақшаға айналып табыстың белгілі бір түрін құрайды. Жоғарыда айтылғандай, бағаның негізін тауарлардың бағалылығы құрайды. Еңбек өнімдері өндіріс сферасынан нарықтық факторлар әрекет ететін айналыс сферасына келіп түседі. Олар бағаның жоғары немесе төмен ауытқуын тудырады. Ал баға өз тарапынан тауарлардың сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Яғни, сатып алушылар мен сатушылардың іс әрекетіне ықпал жасайды. Бағаларға, айырбас пропорциясы болғандығы ретінде, бағаны құру механизмі деп аталатын, оларды белгілеу әдістері өте зор әсер етеді. Экономикалық практикада бағаны белгілеу туралы екі негізгі ықпал қалыптасқан: нарықтық және шығындық (өндірістік). Бұлардың айырмашылығы, ең алдымен, бағаның қалыптасуына әсер ететін факторлармен анықталады.

Нарықтық әдістегі шешуші факторлар: нарықтың конъюнктурасы, тауарға сұраныс және ұсыныс. Шығындық әдісте баға белгілеу негізінде өндірістік шығындар, алдымен — тауарды жасауға жұмсалған еңбек шығындары жатқызылады. Нарықтық баға құрылуында баға игіліктерді айырбастау процесінде байқалатын, олардың бағалылығын көрсететін форма болып табылады. Біріншіден, бұл жағдайда, тауарлардың бағасы және олардың тұтыну объектісі болуымен байланысты өздеріне тән бағалылықтың арасында тікелей байланыс бары байқалады. Екіншіден, тауардың бағасы тек оның ақшаға, немесе, басқа тауарға айырбасталуында ғана көрінеді.

Сауда-саттық операциялардың масштабына сәйкес және сатылатын тауарлардың түрлеріне қарай, бағалар мынадай түрлерге бөлінеді:

• көтерме сауда бағасы арқылы көтерме саудада өнімдердің ірі партиялары сатылады;
• бөлшек сауда бағасы арқылы тауарлар индивидуалдық сатып алушыларға шағын мөлшерде сатылады;
• тарифтер көрсетілген қызметтер үшін (телефонды пайдаланған үшін, электрқуаты, газ, су үшін, пәтерді жөндеушіге) төленетін баға.

Еркіндіктің дәрежесіне сай, баға былай бөлінеді:

• қатаң белгіленген тұрақты бағалар — баға құру органдарының белгілейтін бағалары. Осындай бағаны қалайда болмасын бұзу заңға сәйкес қудаланады;
• реттелген бағалар. Бұлардың мөлшерін мемлекеттік органдар реттеп отырады. Бірақ осы ықпал белгілі бір тауарлар тобына бағаның жоғарғы шегін белгілеумен аяқталады. Бағаларды реттеу рентабельдіктің шекті дәрежесін белгілеу арқылы жүргізіледі;
• нарықтық бағалар — мемлекеттік органдардың тікелей реттеуіне жатпайтын бағалар.

Бұл бағалар нарық конъюнктурасының сұраныс пен ұсыныс зандарының ықпалы нәтижесінде қалыптасады. Нарықтық бағалар сатып алушылар мен сатушылардың еркін саудаласу процесінде белгіленуге тиісті. Қатаң белгіленген мемлекеттік бағалардан нарықтық еркін бағаларға көшу, бағаны ырықтандыру деп аталады. Бағалардың осы аталған түрлерінен басқа да экономикалық практикада қолданылатын сипаттары болады. Күнделікті бағамен қатар, экономикалық талдауда, жоспарлауда, статистикада, сонымен бірге зерттеуді көздеген мақсатта, салыстырма бағалар пайдаланылады. Оларды қолданудың мағынасы, мысалы, инфляция процесінде бағаның өзгерілуін анықтап зерттеуде зор болады. Демек, егер бір мезгіл шамасында отбасы тамақтануға 10 мың теңге жұмсаған болса, ал кейінде тұтынудың дәрежесі бұрынғы көлемде қалып тамақтануға 20 мың теңге жұмсалса, азық түліктің бағасы екі есе өскені болып табылады. Есептеу арқылы белгіленетін бағалардың барлық түрлері есептелген баға деп аталады. Тауарлар мен кызметтерге қойылатын кейбір бағалар прейскуранттар, яғни бағалардың керсеткіші арқылы белгіленеді. Бұндай бағалар прейскуранттық деп аталады.

Жоспарлау-басқару жұмыстарының орындалу барысында болжамды және жоспарланған бағалар пайдаланылады. Орталыкталған экономика жағдайында, бағаларды жоспарлау оңай мәселеге жатпайды. Кеңес дәуірінде Қазақстандағы бағалар қағаз жүзінде ғана жоспарлы баға болған. Бұл бағаларды реттеу жұмысымен тек мемлекеттік басқару органдары айналысқан. Нарық типтес экономикада болжамдалған бағалар кең пайдаланылады. Бұлардың негізінде фирмалар әрекеттері жоспарланады, мемлекеттік жобалар мен бағдарламалар дайындалады жөне индикативтік жоспар деп аталатын мемлекеттік жоспар-болжау жасалады.

Келісімді бағалар сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы контракт құжаттармен айқындалған, көлемі сатып алу-сату алдында жасалған келісімде көрсетілген баға болып есептеледі. Аз емес жағдайларда, контрактік бағаның абсолюттік көлемі емес, оның диапозоны, жоғарғы немесе төменгі дәрежесі, болмаса олардың мемлекеттік, нарықтық, барлық әлемдік бағаға сәйкестігі анықталып көрсетіледі. Инфляция бола қалғанда, күтпеген ерекше жағдай бола қалғанда жаңа заңдар қабылданғанда контракт жүзінде бекітілген бағаның өгерілу мүмкіндігіде ескертіледі.

Көбінесе бағаның түрі, оның қалыптасқан нарығының типімен белгіленеді. Биржалық, аукциондық, комиссиондық бағалар болады. Әр елдерде әр типтес тауарларға, әр түрлі баға дәрежесінің болуы, дүниежүзілік бағаны пайдалану қажеттігін тудырады. Бүкіләлемдік бағалар еркін айырбасталатын валюталар арқылы есептеледі.