Таян хан
| Таян хан | ||
 Таян ханға Тоғрылдың басын алып келді (1596) | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1198 — 1204 | ||
| (Лақап аты Торлық Таян) | ||
| Ізашары | Инанш Білге хан | |
| Ізбасары | Күшлік хан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | несториандық | |
| Дүниеге келуі | 1134 | |
| Қайтыс болуы | 1204 | |
| Династия | Күшіғұт | |
| Туған кездегі есімі | Тайбұқа | |
| Әкесі | Инанш Білге Бұқа | |
| Жұбайы | Гүрбесу | |
| Балалары | Күшлік | |
өңдеу  |
||
Таян хан (қыт. 塔陽汗; парсы: تايانك خان) — Найман хандығының ханы болған. «Моңғолдың құпия шежіресіне» сәйкес, ол дүниеге келгенде әлсіз болғандықтан, әкесі Инанш Білге баласының аман-есен ержететіне күмәнданған. Сондықтан оны Торлық Таян (Әлсіз Таян) деп те атаған.[1][2]
Билігі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Рашид әд-Динің мәліметінше, оның шынайы есімі Тайбұқа болған. Ал Таян хан есімі қытайдың «тай-ван» (ванның ұлы) сөзінен шығуы мүмкін. Ал басқа нұсқада «давань» (ұлы князь) сөзінен шыққан. Бұл атақты оған шүршіттер берген. Ол шамамен 1200 жылдары әкесінің орнына хан болды. Таян хан әмеңгерлік дәстүрмен өзінің өгей шешесі Гүрбесуді әйелдікке алды.[3] Оның інісі Бұйрық хан болатын. Оның ордасы Қара Ертіс өзенінің жағасында қоныстанған еді.
1200 жылы ол Керейіт ханзадасы Жаға Қамбуға (кейде Керейдей деп те аталады), Тоғрыл ханның бауырына, көмек көрсетті. Жаға Қамбу Таян ханға қашып келген еді. 1203 жылы Шыңғыс ханнан жеңілгеннен кейін Тоғрыл Найман жеріне қашып өтті. Алайда Найман жасағының сарбазы Қоры Сүбечі оны танымастан, сол жерде өлтіріп тастады. Тоғрылдың басын әкелген кезде, Таян хан оны аяғымен басып, мыжғылап тастады. Бұрынғыдай құдіретті Тоғрылдың осылай жеңілгенін көрген Таян хан, өзінің қатын Гүрбесудің және қолбасшысы Сабрақтың кеңесіне қарсы шығып, Шыңғыс ханға қарсы алғаш қимылдауға шешім қабылдады.
1203 жылы ол Шаньсидің солтүстігінде билік еткен несториандық билеуші Онғұттардың Алақұш Тегініне бармақ болды.[4] Мақсаты — Шыңғыс ханға бірге жорық жасау еді. Алайда Алақұш Тегін Таян ханның жорығы туралы алдын ала Шыңғысқа хабар берді.
Әскерлер алғаш рет 1204 жылдың 17 мамырында Хангай тауларында кездесті. Найман жасақтары Шыңғыстың әскерінің алғы шебін жеңді. Шағын ғана әскерімен қалған Шыңғыс әрбір жауынгеріне бес-бестен от жағуды бұйырды. Найманның барлаушылары көп оттың жанғанын байқап, бұл туралы Таянға жеткізді. Таян хан не істеу керектігін ұлы Күшлікпен ақылдасты. Өзі шегініп, партизан соғысын жүргізуді ұсынды. Алайда Күшлік тәкаппарланып, Таянды қорқақ деп сөгіп, оны қорлады.
Ашуға булыққан Таян хан келесі күні әскерін бастап, Орхон өзенінен өтті. Оған Жамұқа, Меркіттердің басшысы Тоқтоқа және Ойраттардың басшысы Құдуқа бастаған күштер қосылды. Кейін олар Темүжіннің әскерлерімен "Он үш қырдағы шайқаста" кездесті. Алайда Жебе, Сүбедей, Құбылай және Желмеден құралған қолды көрген соң Таян тағы да шегінуге мәжбүр болды. Оның қорқақтық танытқанын көрген Жамұқа наймандардан бөлініп кетті. Кейін түн ішінде саны азайған найман қолын Шыңғыс хан тұтқиылдан шабуылдап, тас-талқан етті. Таян хан өзі де қашпақ болғанда қаза тапты.
Салдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Оның әйелі Гүрбесу Шыңғыс ханның қолына түсіп, кейін Шыңғыстың әйелдерінің біріне айналды, ал ұлы Күшлік Таян ханның ағасы Бұйрық ханға қашып барды.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Woodman Cleaves Francis The secret history of the Mongols: for the first time done into English out of the original tongue and provided with an exegetical commentary — Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
- ↑ The Secret History of the Mongols, §188
- ↑ Broadbridge Anne F. Women and the making of the Mongol Empire — Cambridge. — P. 90.
- ↑ Saunders J. J. The history of the Mongol conquests — Philadelphia: University of Pennsylvania Press.