Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері

Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері
(ағылш.) Tanbaly*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері
Ел	Қазақстан
Түрі	мәдени
Критериялар	iii
Сілтеме	1145
Аймақ**	Алматы обылысы
Қосылуы	2004  (28-сессия)
Картадағы Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген петроглифтер тас кешені, Жетісудың ең көне ескерткіштерінің бірі. 2004 жылдан бері Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандарының тізімдеріне енген Орталық Азиядағы жартас өнерінің тұңғыш ескерткіші.

Орналасқан жері

Алматы облысы Жамбыл ауданы, Қопа бекетінен солтүстік-батысқа қарай 40 км жерде, Іле Алатауынан оңтүстіктен солтүстікке қарай Балқаш көлі мен Бетпақдала шөліне дейін созылып жатқан Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Таңбалы шатқалында орналасқан.

Зерттелуі

Таңбалы шатқалының тастағы суреттер галереясын 1957 жылдың 19 қыркүйегінде Қазақстанның тұңғыш кәсіби археологы Анна Георгиевна Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тарих және археология институтының Оңтүстік-Қазақстан археологиялық экспедициясындағы Жетісу отряды ашқан. 1970–1980 жылдары шатқалдағы ескерткіштерді геологтар А. Г. Медоев және Б. Ж. Әубәкіров, археологтар А. Н. Марьяшев, А. С. Ермолаева, 1988–2005 жылдары А. Е. Рогожинский зерттеді.

Өткен жарты ғасырда осы жерлерде ондаған ғылыми экспедициялар болып, әрбір дала маусымында ғалымдар көне дәуірдегі адамдардың өмірі туралы жаңа дәлелдемелер тауып отырған. Бүгінгі, ауданы 3800 га қорық - датасы біздің жыл санауымызға дейінгі ХІV-ХIII ғасырдың ортасы – ХІХ-XX жүзжылдық аралығымен көрсетілген елді мекендер, мазарлар, тас қашалған орындар, петроглифтер галереялары (ал олардың бәрін қосқанда 5000-н астам суреттер) және діни құрылыстар (құрбан шалынатын жерлер) түрлі кезеңдегі жүзге тарта ескерткіштерден тұратын қорық бірегей археологиялық кешен болып табылады. Міне осы кездің бәрінде, бірнеше мыңжылдықтар бойы мұнда адамдар тұрғылықты өмір сүрген, бұған дәлел – тастан қаланған үйлер мен мал кіргізетін қоралардың орны, ыдыстардың сынығы және тастан, темірден, сүйектен жасалған бұйымдар.

Петроглифтер сипаты

Петроглифтер Таңбалы шатқалының аса маңызды және көптүрлі ескерткіштерінің бірі болып табылады. Тастағы суреттердің бәрі пикетаж техникасында, кейде ғана темір аспаптың немесе тастың көмегімен ойып жасалатын, бояумен жасалғандары кездеспеген. Тастағы суреттер галереясын арғы ата бабаларымыз орта қола, кеш қола, өтпелі дәуір (ертедегі сақ), ертедегі темір дәуір (сақ және үйсін), ортағасыр (ертедегі түрік) және жаңа заман (жоңғар және қазақ) сияқты әртүрлі тарихи дәуірде құрған. Таңбалы тастағы суреттердің көне және ең әсерлі сериясын құрайтын, орта қола дәуірдің петроглифтары эстетикалық және мәдени құндылықтарға ие. Сол кездегі тастағы бейнелеу өнерінің шеберлерін солярий құдіреті («күнбастылар»), «маскарадшылар», шоқпар ұстаушылар, қасқыр маскасындағы садақшы, қару ұстаған жауынгерлер, малдар мен адамдарды құрбандыққа шалу көріністері, эротикалық көріністер, жас босанған әйелдер, арбалар, түрлі белгілер, символдар, сондай-ақ бұқаларды, құландарды, аттарды, түйелерді, қабандарды, қасқырлар мен бұғыларды бірнеше рет бейнелеу сияқты ойларының кеңдігі ерекшелендіріп тұрған.

Петроглифтер жасын анықтау

Көне заман суретшілері жартас бетін жауып тұратын және магний, марганец, темір, сондай-ақ микроорганизмдердің ерекше түрлерінің тотығуынан түзілетін өте жұқа қабат-патинаның "шөлді тотығуы" феноменін шебер пайдалана білген. Шебер суретші қатты ұру арқылы немесе металл құралмен суреттің контуры бойынша патина қабатын кетіру арқылы қажетті нәтижеге қол жеткізген: ашық бейне бұлыңғыр ("күйген") жартастың аясында басқа түске ие болып, анық көрінеді. Бірақ, бірте-бірте, жүздеген жылдар өте, бейненің үсті тотығып, сурет бұлыңғыр тартады және жартастың аясында көрінбей қалады. Суреттің ашықтығын күшейту үшін патинаны екінші рет түсіріп, петроглифтерді қайта жаңғыртқан.
Әдетте бетте әрең танылатын ең күңгірт петроглифтер ең көнелері болып табылады, ал ортағасырлық және қазіргі заманғы суреттер әлдеқайда ашық көрінеді. Әр кезеңде салынған петроглифтер бірін-бірі қалқалап көрсетпей тастайтын жайттар жиі кездеседі. Мұндай көп қабатты композиция (оны палимпсест деп атайды) мен патинаның түсі суреттердің жас мерзімін шамалап анықтауға септігін тигізеді.
Петроглифтердің жасын барынша дәл анықтауға археологтар зерттеген ертедегі молалардан, тұрғын үйлерден шыққан құрылыс тастарынан табылған суреттер көп көмегін тигізді. Жерлеу мен қоныстану уақытын радиокөміртекті талдау әдісімен немесе әртүрлі дәуірлердің бұйымдарына тән белгілерін анықтай отырып, олар суреттердің жасын табады. Қола дәуірінің молалары қабырғасынан табылған бейнелер діни ғибадатханадағы көне петроглифтердің салынған уақытын анықтауға көмектесті, яғни ол б. з. д. XIV–XIII ғасырлар аяғы.
Петроглифтер қашалған мерзімді әртүрлі дәуірде болған басқа деректерден анықталған қару-жарақ, шыны бұйымдар мен киімдер бейнесіне қарап жорамалдауға болады.
Мысалы, атты екі аяқты күйме арбалар жауынгер көліктің бір түрі ретінде Қазақстан тайпаларында қола дәуірінде б. з. д. XVI–XV ғасырларда пайда болды да, б. з. д. I мыңжылдықта салт атқа көшуге байланысты өз мәнін жоғалтты. Ер-тоқымның, үзеңгінің, найза мен қылыштың пайда болуы б. з. I мыңжылдығында көне түркі тайпаларының жорықтарына қолайлы жағдай туғызды.
Сақ дәуірінің петроглифтерін "аң стилі" деген атқа ие болған жануарлар бейнесінің өзіндік мәндері бойынша оңай тануға болады. Моңғолия мен Алтайға тән "бұғы тас" стиліндегідей Таңбалы мен Жетісудың басқа да ескерткіштеріндегі петроглифтер б. з. д. I мыңжылдықтың басында осы аумақты мекендеген халықтардың өзара байланысы, көші-қон жағдайы туралы хабар береді.
Таңбалы алқабы әртүрлі халықтардың құтты мекені, қасиетті орны болған, ал сол халықтар жартасқа қашап қалдырған жазулардың (IX–X ғғ. көне түрік сына жазуы, XVII ғ.соңы – XVIII ғ. ортасындағы ойрат жазуы, XIX ғ. қазақ жазуы) тарихи құндылығы айрықша.

Қола дәуірі петроглифтері

Таңбалы петроглифтерін тұңғыш қашаған – қола дәуірінің суретшілері, кейінгі дәуірлердегі шеберлер сияқты жартас тапшылығын сезінген жоқ. Сондықтан олар тастың ең кең, тегіс беттерін пайдаланған. Қола дәуірі суреттерінің ерекшелігі олардың көлемінде: 25–30 см шамасында, кейбірде 60–70 см дейін және 1 м. I-V топтардың жартастарындағы көптеген петроглифтер, бір ғана шебер қолымен жасалғандай орындалу әдісі және нақышы бойынша өзара қатты ұқсас. Бейнелердің басты кейіпкерлері жануарлармен қатар (жабайы бұқалар, жылқылар мен құландар, бұғылар, шошқалар мен қасқырлар) қиял-ғажайып антроморфтық образдар болды. Олар: үстіне аң терісін жамылған қолы бүгілген ілмек тәрізді құбыжықтар, күрзі және әскери балта ұстаған ержүрек жауынгерлер және басын нұрсәуле қоршаған жоғарғы құдай. Табиғи құбылыстарға табынған қола дәуіріндегі тайпалардың пантеоны ("барлық құдайлар") діни ғибадатхананың ортасындағы (IV топ) ең биік жартасқа бейнеленген. Мұнда белгілі бір тәртіппен және әрқайсысы өзінше жеті құдайлық персонаж, ал астында әскери би билеп тұрған он жауынгер, қолын көтеріп сыйынып тұрған және ру адамдарының қамқоршысы – әйел бейнеленген. Мүмкін, қола дәуірінде дүниенің құрылымын осылайша елестеткен болар: жаратылыстың ретін сақтауды адамдармен бірге қамтамасыз етеді деп есептелген құдайлар мен ата-бабалар қатаң лауазымдық сипатта бейнеленген.
Көне петроглифтер тегістіктерде тек нақтыланған бағытта қашалып салынған. Құз жартастарының әрқайсының алдында алқапта біртіндеп күрделі композицияға бірігетін қола дәуірінің барлық суреттерінің бір мезгілде көрінетін жері бар. Ондай алаңқайлар жартастан 20–40 м алыстатылған, бірақ сонда да суреттер жақсы көрінеді.
Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартас сурет өнерінде ерекше орын алады. Қазақстан тарихындағы Таңбалының аса мәдени маңыздылығы – мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет адам кейпіне енгізілген құдайдың көрнекті образын жасады. Таңбалының дүниежүзілік маңызының тұжырымы – адам ашық аспан ас-тында Күн ғибадатханасын жасап, шығармашылық ақыл-ойды ландшафтың табиғи өзіндік ерекшелігімен кереметтей үйлестіре білгенінде болар.

Ерте темір дәуірі петроглифтері

Ерте темір дәуіріндегі петроглифтер өте көп. Олар жаппай орын ауыстырулар мен жауынгер көшпенділер – сақтар, үйсіндер, юэчждер, ғұндар ... жорықтары негізінде бір-бірінің орнын алмастырып отырған түрлі халықтардың қолымен жасалған. Жаулап алушы тайпалар Жетісудың көне жұртын бағындыруға тырыса отырып, өз билігін, эстетикасын, идеологиясын алға тартты. Қауіпті кездер Таңбалы жартастарына өз дәлелдерін қалдырды.

Сақ кезеңі петрогилфтері

Сақ суретшілерінің нақышты суреттері, тұтас картиналары қола дәуірінің петроглифтерімен қатарласа шығып, көне шығармаларды сызып тастағандай, жиі-жиі үстінен басып өтіп кеткен. Жартас өнерінің негізгі тақырыбы жабайы аңдарды аулау, жыртқыш аңдардың бұғы мен тауешкілердің ізіне түсу сияқты көріністер болды.
Таңбалы жартастарындағы құдайлар мен перілердің мифтік бейнелерінің орнын үшкір қалпақты атты жауынгер немесе малдың қорғаушысы – бақташының бейнелері ауыстырды.
Алғашқы рет діни ғибадатханада және қоныстардың жанында таңбалар – рулық тегі мен меншігін білдіретін белгілер көрініс тапты. Бұл белгілердің кейбіреуі Орталық Азия көне көшпенділерінің тарихи жолын белгілей отырып, континенттің бүкіл дала кеңістігінде кездеседі.

Ортағасырлық петроглифтері

Көне дәуір суреттері, негізінен алғанда "күнбастылардың" бейнесі топтасқан жерлерде (IV–V топтарда) жаппай жаңартыла бастады. Мұнда жаңа құдайдың бейнесі пайда болды, ортағасырлық шеберлер олардың мазмұнын өз түсініктерінше өзгерте отырып, алдыңғылардың суреттеріне толықтырулар енгізді. Әскери жекпе-жектер, қоршап аң аулау және көшіп-қону көріністері дала халықтарының күнделікті өмірінің мазмұнын білдіреді.
Өзгеше көзге түсерлік бейне – үстінде адам отырған піл, бұл бейне Ұлы Жібек жолы дәуіріндегі елдердің өзара мәдени алмасудың айқын куәсі.

Төрт жүз жыл (XIII–XVI ғасырлар) Таңбалы тарихында "қараңғы ғасырлар" болды: моңғол шапқыншылығы, жиі болып тұратын кейінгі соғыстар және халықтардың араласып кетуі мұнда ешқандай із қалдырмады. XVII ғасырда діни ғибадатхананың жартастарында ойраттың тәңірге жалбарынған жазуы көрініс тапты, көне заманғы құдайлар бейнесі жаңартылды. XVIII–IX ғасырларды аздаған қазақ граффити-суреттері үлкен шеберлікпен орындалды, ал тұтастай алғанда, петроглифтер қашау дәстүрі біртіндеп өшіп бара жатты. Алайда Таңбалының діни мән-мазмұны XX ғасыр басына дейін сақталды.

2003 жылы "Таңбалы" мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорығы құрылды. 2004 жылы дүниежүзілік мұраның картасында жаңа нысан – "Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтері" пайда болды. Бұл – ЮНЕСКО-ның тізіміне енген Орталық Азиядағы жартас өнерінің тұңғыш ескерткіші.

Таңбалы петроглифтерінен

• 
  Таңбалыдағы қазба жұмысы жайлы әңгімелеп отыр. 1957 жыл.
• 
  Оңтүстіктен түсірілген Таңбалы алқабының көрінісі.
• 
  Қола дәуіріндегі пантеон бейнесі бар жартасты панно (фотосурет).
• 
  Қола дәуіріндегі пантеон бейнесі бар жартасты панно (сурет).
• 
  Қола дәуіріндегі екі аяқты күйменің суреті.
• 
  Б. з. д. І мыңжылдықтың басындағы бұғы тас стиліндегі бұғылардың бейнелері.
• 
  Ортағасыр мен жаңа заман суреттерімен толықтырылған қола дәуіріндегі композиция (палимпсест).
• 
  ІХ–Х ғасырлардағы бітік жазуы.
• 
  Буаз сиырдың бейнесі. Б. з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Қола дәуіріндегі петроглифтер композициясы. Б. з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Қиял-ғажайып киімдегі кейіпкерлердің бейнелері. Б. з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  «Киімдегі» және асатаяқ ұстаған адамдардың бейнелері. Б.з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Шоқпар ұстаған антропоморфты кейіпкердің бейнесі. Б. з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Бұқа үстіндегі Күнбасты. Б.з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Күнбасты бейнесі. Б.з. д. XIV–XIII ғасырлар.
• 
  Аң аулау көрінісі. Ерте темір дәуірі.
• 
  Жыртқыштардың текеге бас салу көрінісі. Ерте темір дәуірі.
• 
  Байрақ ұстаған салт атты. Ерте ортағасырлар.
• 
  Байрақ және садақ ұстаған салт аттылар. Ерте ортағасырлар.
• 
  Байрақ ұстаған салт атты және жаяу садақшылардың бейнелері. Ерте ортағасырлар.
• 
  Үстіне адам мінген піл суреті. Ерте ортағасырлар.
• 
  Ойраттық дұға жазу. XVII ғ. аяғы –XVIII ғ. ортасы.
• 
  Теке бейнесі мен Ұлы жүз дулат тайпасының таңбасы. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басы.