Теле тайпалары

Теле тайпалары, телэ, телестер, тиректер – түркі тілдес тайпалар бірлестігінің жазба деректердегі жалпы атауының бірі. Қытай жазбаларында те-лэ, орыс деректерінде – тирсевичтер деп аталған. Бұлар 6 – 9 ғасырларда Еділден Солтүстік Моңғолияға дейінгі кең далада мал өсіріп, көшіп-қонып жүрген. Жылнама деректері бойынша 6 ғасырда Теленің құрамында көптеген тайпалар болған. 1) 20 мың жауынгері бар бұғы, тонгра, ұйғыр, байырқы, бура; 2) Жоңғария аумағы мен Жетісудың біраз бөлігін мекендеген 20 мың жауынгері бар Кипр, болат (қарлұқтар), шігіл, эдис; 3) Алтайдың оңтүстік-батысындағы 10 мың жауынгері бар сеяньто, тарнах, жабен, тарқай; 4) Каспий теңізі, Әмударияның жағалауына мекендеген аландар, печенегтер, т.б.; 5) Саян тауы етектерін мекендеген тубалар, т.б. тайпалар. Бұл тайпалар арасында қоғамдықаласысаяси бірлестік болмаған, қоныстарының орналасу жағдайына қарай Шығыс және Батыс Түрік қағандықтарына саяси тәуелді болған. Жазба деректерде Теле шетінен шабандоз, садақ тартуда өте шебер болды деп сипатталған. Телелер жылқы, қой, сиыр өсірумен айналысқан.7 ғасырдың бас кезінде теле 15 тайпаға бөлінді. Теленің шығыс тайпалары Тоғыз-Оғыз саяси одағына бірікті және 646 жылы Бірінші Ұйғыр қағанаты құрды. Ал батыс телелер шығыстық және батыстық одақтар - дулу мен нушиби болып топтасты. 7 ғасырдың бас кезінде Телелердің бір бөлігі, кипр тайпасынан шыққан Жамбұршы – Баға қағанның қол астына біріккен. Оның ордасы Тамған сілемінің (Шығыс Тянь-Шаньның) етегінде орналасқан. Бұл кіші қағандық Қарлұқтар талқандағанға дейін (651) тәуелсіздігін сақтады. Бұдан кейін Теле тайпалары Орта Азия мен Жетісудағы әр түрлі мемлекеттердің құрамына еніп кетті.