Мазмұнға өту

Теміртау тарихы

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев мұражайы

ТеміртауҚарағанды облысындағы қала. ХХ ғасырдың басында құрылған. 1950 жылдары Қарағанды металлургия комбинатының № 1 домна пешінде Қазақстан Республикасының болашақ Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев жұмыс істеген.

Ауылдың құрылуы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1905 жылы 15 маусымда Столыпин реформасы бойынша алғашқы 40 қоныс аударушы отбасы Самарадан жол бойымен келіп, Ақмола облысының Ақмола уезіндегі Нұра өзенінің сол жағалауына қоныстанды. Елді мекенге қарама қарсы жағалаудағы төбе атауына орай Жауыр атауы берілді.

1909 жылы Жауыр ауылы Самарқанд деп өзгертілді, 1911 жылы ауылда алғашқы мектеп пен аурухана салынды. 1921 жылы Самарқанд кенті 1920 жылы РСФСР құрамында құрылған Қырғыз АКСР - автономиялық республикасының Ақмола губерниясының құрамына кірді (1925 жылдан бастап — РКФСР құрамындағы Қазақ АКСР).

Өнеркәсіптің дамуы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1942 жылы Қарағанды ГРЭС бірінші турбинасы іске қосылды. 1943 жылы синтетикалық каучук зауыты жұмысын бастады. 1944 жылы салынып жатқан Қазақ металлургия зауыты алғашқы болатты шығарып берді. Балқыту мартен пешінде жүргізілді. 1945 жылы 1 қазанда Самарқанд жұмысшы кенті Қарағанды қаласының Киров ауданынан бөлініп, қала мәртебесіне ие болып, атауы Теміртау болып өзгертілді.

1945-1949 жылдары қала маңында орналасқан лагерьде жапон әскери тұтқындары қамауда ұсталды.[1]

1950 жылдары Қарағанды металлургия комбинатын салу туралы қаулы қабылданды, ал КСРО Үкіметі Бүкілодақтық қайратты комсомол құрылысының басталғанын жариялады, қалаға Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен, тіпті одақтас елдерден (негізінен Болгариядан) жастардың қайратты жасақтары келе бастады. Қайратты құрылысқа комсомолдық жолдама бойынша барлығы 8000-нан астам жастар келді, оның ішінде Қазақстанның болашақ тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев та болды, ол комбинатта құю машинасының шойыншысы, содан кейін домна пешінің кеншісі болып жұмыс істей бастады.[2]

1959 жылы қалашықта жұмысшылар арасында тәртіпсіздіктер мен көтерілістер орын алды, олар нашар еңбек жағдайларына, су, тамақ, тауарлар жеткізіліміндегі үзілістерге, әкімшіліктің көптеген қателіктерінен туындады. Жұмысшылар құрылыста бар екендігі туралы білмеген ет, тұшпара, жемістердің үлкен партиясы ОРС базасында шіріп кеткенін, содан кейін жерге көмілгенін білгенде, шыдамдылықтары бітіп кетті. 29 шілдеде бірнеше мың жұмысшы басшылықпен қарым-қатынасты анықтау үшін трест ғимаратының жанындағы алаңға жиналды. Жұмысшылар олармен келіссөздер жүргізілмейтінін түсінген кезде, олар азық-түлік пен басқа дүкендердің құлыптарын бұза бастады. Қалаға әскерлер енгізіліп, коменданттық сағат жарияланды. Ресми мәліметтер бойынша билікпен қақтығыстар нәтижесінде 16 жұмысшы қаза тапты, 27-сі жараланды, 70-ке жуығы қамауға алынды және сотталды, олардың алтауы ең жоғары жазаға (атуға) кесілді.[2]

1960 жылы 3 шілдеде Теміртау үшін тарихи оқиға болды - Қазақстандық Магнитканың № 1 домна пеші (сол кездегі Қазақстан мен Орта Азиядағы жалғыз домна пеші) шойынның алғашқы балқымасын берді.

1962 жылы ақпанда комбинат жастары Нұрсұлтан Назарбаевты Қазақстан комсомолының X съезіне делегат етіп сайлады. Съезд барысында ол Теміртаудың өзекті мәселелері тақырыбында сөз сөйледі:[2]

Теміртаудың комбинатында да, қаласында да біразын өз күшімізбен шешіп жатқан проблемалар бар, сонымен бірге өзіміз шеше алмайтын проблемалар да бар. Жастардың көңілдегідей демалуы, көркем-өнерпаздықпен шұғылдануы үшін мәдинет сарайы жоқ. Таланттар жеткілікті. Спорт шеберлері, разрядтылар бар, алайда стадион жоқ. Қала комсомолдары атынан біз үшін қиын осы мәселені шешіп беруді сұраймыз. Талай жас жігіттердің талай нәрсені үйренгісі келеді, бірақ қаламызда оған мүмкіндік аз. Үкімет қалулысы бойынша қалада жоғары техникалық оқу орнын салу керек деп шешілген, әйткенмен екі жылдан бері біз тек арлы-берлі сапырылысқан қағазды ғана көріп жүрміз, мәселенің түйіні табылатын түрін көрінбейді. Көптеген ірі зауыттарда мұндай ЖОО-лар құрылған. Жоғары білім министрлігі де, Мемлекеттік жоспарлау комитеті де, республикалық комсомол орталық комитеті де әлі күнге дейін осы құрылысты қолға алуға қажетті шараларды жүзеге асырмай отыр. Теміртаудың комсомолдары мен жастарыөз қаласында инженер-металлургтер дайындайтын зауыт-втуз болғанын көптен қалайды, содан да осы місіле тіреліп тұрған ұйымдарға үміт арта қарайды.

1963 жылы Қарағанды политехникалық институты мен ҚарМетКомбинат базасында зауыт-ВТУЗ құрылды.

1971 жылы қаңтарда Теміртау қаласы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

1970 жылдары қалада инфрақұрылым құрылысы жалғасты: Металлургтер мәдениет сарайы, «Дельфин» (қазіргі «Жастар») жүзу бассейні, стадион және жабық мұз сарайы бар жаңа спорт кешені салынды. 1974 жылы сәуірде Ұлы Отан соғысында қаза тапқан Теміртау сарбаздарының ерлігін бейнелейтін Мәңгілік алаудың жанында жауынгер ескерткіші (авторы — С.Б. Назарян) ашылды. 1978 жылы «Восток» мәдениет және демалыс саябағы жұмысын бастады.

1984 жылы жаңа тұрғын үй кешені — Югославияның егіз қаласы Зеницаның атымен аталған «Зеница» кварталы (қазіргі 70-ші квартал) салынды.

Тәуелсіздік жылдары

[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1992 жылы 28 желтоқсанда зауыт басқармасының табалдырығында Қарағанды металлургия комбинатының бас директоры Александр Свичинский өлтірілді. Кісі өлтіру үлкен қоғамдық наразылық тудырды, кісі өлтірушілерге айрықша жаза – ату жазасы қолданылды.

1993 жылы қаңтарда «Восток» саябағында Қысқы саябақ ашылды.

1995 жылы Қарағанды металлургия комбинаты Ispat International компаниясына беріліп, Ispat-KarMet, содан кейін — Mittal Steel Temirtau және 2007 жылдан бастап — ArcelorMittal Temirtau деп аталды.

2010 жылы Қазақстандық Магнитканың 50 жылдығын тойлауға Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев келді. Өз сөзінде ол алғашқы шойынды құю — бұл КарМеттің ғана емес, Қазақстанның барлық қара металлургиясының негізі қаланған күн екенін атап өтті. Президенттің қолынан Қазақстанның Еңбек Ері құрметті атағының «Алтын жұлдызы» металлург, Еңбек ардагері Арғын Жүнісовке тапсырылды.[3]

2011 жылы Теміртауда Тұңғыш Президент мұражайы салынып, ашылды. Бұл диаметрі 48 м, биіктігі 15,59 м, барлық бөлмелердің жалпы ауданы 4526 м2 болатын үш деңгейлі ғимаратты құрайды.

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. Қарағанды облысындағы жапон әскери тұтқындар / Жалпы ред.: Н. О. Дұлатбеков — Қарағанды: «Болашақ» университеті, 2011. — Б. 405. — 1240 б. — 1000 таралым. — ISBN 978-601-273-091-3.
  2. a b c Назарбаев Н. Ә. Менің өмірім. Бодандықтан - бостандыққа — Астана: Foliant, 2023. — Б. 66-98. — 688 б. — 7500 таралым. — ISBN 978-601-271-821-8.
  3. Я горд причастностью к легенде!  (орыс.) (3 июля 2010). Тексерілді, 18 қараша 2024.