Теректі жотасы (Алтай Республикасы)
| Теректі жотасы | |
 Теректі жотасының шыңдары | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ұзындығы |
150 км |
| Ең биік шыңы | |
| Биіктігі |
2927 м |
| Орналасуы | |
|
50°25′ с. е. 86°10′ ш. б. / 50.417° с. е. 86.167° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 50°25′ с. е. 86°10′ ш. б. / 50.417° с. е. 86.167° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер | |
|
| |
 Ортаққордағы санаты | |
Теректі жотасы — Алтайдың орталық бөлігіндегі тау жотасы. Ұзындығы 150 км, биіктігі 2927 м-ге дейін. Толығымен Ресей Федерациясының аумағында орналасқан. Алтай Республикасының Оңдай және Көксу аудандарының шекарасы осы жотамен өтеді.
Физикалық-географиялық сипаттамалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Географиялық жағдайы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жота Алтай тауларының орталықтан шалғай жерде орналасқан. Солтүстік Шу жотасымен бірге ол түкпірдің солтүстік таулы аймағына жатады. Негізінен ендікке, шығысында оңтүстікке қарай ауытқумен бағытталған. Оңтүстік етегі Оймын, Қатантау және Абай далаларына жатады. Солтүстік тау бөктері Ұрысол мен Кеңгір далаларына жатады[1].
Орография[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теректі жотасы - Қатын-Шу оң морфоқұрылымына жататын дөңес-тасжақпарлы көтеріліс. Батыстан шығысқа қарай ұзындығы шамамен 150 км құрайды. Ең үлкен жоталардағы орташа абсолютті биіктіктер 2000 м-ден аспайды. Теректі жотасы бедерінің өсімдік жамылғысы табиғатына және оның кеңістіктегі ұйымдастырылуына үлкен әсер ететін ерекшеліктері туралы:
- анық көрсетілген ежелгі тегістеу беттерінің болуы;
- 2000-2200 м (жоғарғы шегі - 2400-2600 м) аудандарында төменгі сатысы бар кең аумақтар түрінде сақталған жазық суайрықтар;
- беткейлердің айқын асимметриясы (оңтүстігінде тік, солтүстігінде еңіс) [2].
Теректі жотасы - Орталық Алтайдың солтүстік тізбегінің батыстағы жалғасы; ол Қатын өзені бойымен 150 км-ге созылып, солтүстік-батыс сілемдері таралған Қан даласына дейін созылады. 1400 м-ден солтүстік-батыста жота оңтүстік-шығыс ұшында 2500 м-ге дейін көтеріледі. Ең жоғары нүкте - Қасқақтау-Басы тауы (2927 м) [3]. Жотаның сызығы тегістелген, көптеген шыңдар тегіс не дөңгеленген, күмбезді. Үстірттің едәуір бөлігі батпақты, олардың ішіндегі ең ірісі - Көкөрік.
Геологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теректі жотасы көбіне палеозойдың шөгінді атқылары мен метаморфтық жыныстарынан тұрады, оларда негізінен кристалды тақтатастар мен эффузивтер бар [4].
Гидрография[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жота одан жан-жаққа ағып жатқан көптеген бұлақтар мен өзендерді қоректендіреді. Барлық өзендер Об бассейніне жатады.
Қатын салалары оңтүстікке және шығысқа қарай ағып жатыр: Қастақтау, Үлкен Теректі, Шеңдек, Жоғарғы Қатантау, Төменгі Қатантау, Түңгүр, Төрғұнту, Қазынатау, Жоғарғы Инеген, Төменгі Инеген, Кіші Яламан, Үлкен Яламан, Үлкен Елгумен.
Жотаның батыс бөлігінде су ағындары да Қатын өзенінің салалары болып табылады. Ірілері - Суғаш, Қара Суғаш, Аюлы, Үстік, сондай-ақ Қаракем және Марғала салалары бар Көкөрік жүйесі.
Солтүстікте Қатын Ұрысол саласы және оның көптеген тармақтары бар: Кіші Елгумен, Үліт, Шибелік, Қаракөл, Қайырлық, Ұғар, Тұйықтау және т.б.
Солтүстік-батыста су ағындарының бір бөлігі Шарас жүйесіне жатады.
Өзендер негізінен жауын-шашынмен қоректенеді, олардың көп бөлігі қар түрінде түседі. Тасқынның шыңы мамыр айының соңында болады. Қыста көптеген бұлақтар мен өзендер түбіне дейін қатып, айтарлықтай мұз түзеді.
Көптеген батпақтар бар, олардың ішіндегі ең ірісі - Көкөрік [5].
Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Климаты күрт континенталды және құрғақ. Ең үлкен континенттілік тау аралық қазаншұңқырлар мен далаларда байқалады. Жаздың ең жоғары температурасы + 30°C дейін көтерілуі, ал ең төменгі қысқы температура -50°C дейін төмендеуі мүмкін [6].
Өсімдік әлемі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теректі жотасында ормандар көбінесе сағызқарағай мен қайың-сағызқарағайдан тұрады. Күңгіртқылқан жапырақты ормандар Қатын және Шу тармақтарының аңғарларында өседі. Шыршалы ормандар тар, жарықсыз аңғарларда кең таралған. Тау аралық қазаншұңқырларда дала және шалғынды дала ландшафттары басым.
Жотаның солтүстік беткейлерінде балқарағай, сағызқарағай және самырсын, оңтүстігінде - сағызқарағай кездеседі; 2000 м-ден жоғары, ергежейлі қайың, талдың қалың бұталары бар; жотаның жанында - алпілік шалғындар мен тау тундрасы орналасқан. Биік таулы үстірттер мен орманды шабындықтарда негізінен сан түрлі шөптер, эндемиктердің едәуір саны және сирек қорғалатын түрлері кездеседі[7].
Жануар әлемі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алдын ала мәліметтер бойынша, Теректі жотасында сүтқоректілердің 51 түрі, құстардың 117 түрі, балықтардың 9 түрі тіршілік етеді. Сирек кездесетін құстар түрлері - қарақұтан, алтай ұлары. Тау көлдерінде қарауыз, бақтақ және мөңке балықтар мекендейді. «Үш-Еңбек» табиғи паркінің қорғалатын аумағында және оған жақын аумақта (Арғыт өзені аңғары) Қызыл кітапқа енген ілбіс (қар барысы) тіршілік ететін орталардың бірі бар.
Кеміргіштердің көптеген түрлері таулы далалардың ашық жерлерінде тіршілік етеді: сұр тышқандар, шақылдақ, суырлар, сарышұнақтар. Ақ қоян, түлкі, қасқыр кең таралған.
Өзендердің жағасында кәдімгі жертесер, ондатр қоныстанған[8].
Туризм[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Теректі жотасына келетіндер саны аз, бірақ болашағы зор туристік аймақ болып саналады. Оның аумағында орналасқан:
- «Үш-Еңбек» Қаракөл табиғи паркі - бұл облыстық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аймақ.
- «Арғыт» табиғи-экономикалық паркі - 2011 жылы «Үш-Еңбек» саябағына қосылды. Арғыт саябағының ауданы 20,572 га құрайды. Біріккен саябақтың ауданы 81 123 га құрады [9].
«Үш-Еңбек» табиғи саябағының аумағында Үш-Еңбек тауы, Аржан-Су бұлағы, Арыгем көлі сияқты туристік орындар - Алтайдың тұрғылықты халқы үшін қасиетті болып саналатын материалдық емес мұраның табиғи нысандар бар, сондай-ақ федералдық маңызы бар ескерткіштер:
- Қорғандар, балбал тастар, стелалар, скиф, ғұн-сармат, ежелгі түркі және ортағасырлық кезеңдердің петроглифтері «Башадар» қорған даласы, Тұйықтау қорғандары, Төменгі Сору шатқалында орналасқан.
- Бишіктау-Боом федералдық маңызы бар археологиялық ескерткіш: жартастағы суреттер мен руникалық жазулардан тұрады [10].
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Теректі жотасы, Көксу ауданы, Алтай Республикасы, Оңтүстік Сібір, Ресей (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ Зибзеев Е. Г Теректі жотасының оңтүстік макробөктерінің ландшафты қалыптастыратын биік таулы қауымдастықтары (орталық Алтай) (ru) // Turczaninowia : Журнал. — 2012. — № 15 (3). — б. 83.
- ↑ «Шыңға ат қой» сайысы аяқталды! Мұрағатталған 16 қыркүйектің 2019 жылы.
- ↑ Таулы-тундра және тайгалы Алтай (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ Алтай (мұздық жүйесі) (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ Оңқұдай ауданы (Алтай Республикасы) (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ Гармс Е. О., Сухова М. Г. Табиғи-климаттық жағдайлардың өзгеруі жағдайында орталық Алтайдың рекреациялық ресурстары (ru) // Халықаралық қолданбалы және негізгі зерттеулер журналы : Журнал. — № 11 (3 бөлім). — б. 383-388. — ISSN 1996-3955.
- ↑ Қаракөл «Үш-Еңбек» табиғи паркі (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ Десять лет назад был создан природно-хозяйственный парк "Аргут" (орыс.) (2012). Басты дереккөзінен мұрағатталған 24 шілде 2019.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 24 шілде 2019.
- ↑ «Үш-Еңбек» табиғи саябағы, Қаракөл аңғары (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019.