Тибеттіктер

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
пёба
Тибеттіктер
Бүкіл халықтың саны

6,5 млн.

Ең көп таралған аймақтар
 Қытай

6,3 млн.

 Үндістан

85 300

 Непал

20 000

 АҚШ

5 000

 Канада

4 300

Тілдері

тибет тілі

Діні

ламаизм

Тибеттіктер (тиб. བོད་པ་) – Тибеттің тұрғылықты халқы. Негізінен Қытайдың оңтүстік-батысында (Тибет автономиялық ауданында, Ганьсу, Цинхай, Сычуань, Юньнань провинцияларында), бір бөлігі Үндістан мен Бутанда тұрады.[1] Жалпы саны 6,5 млн. адам: Қытайдың батысында (6,3 млн. адам - ​​2010 ж., санақ), Солтүстік Үндістанда (85,3 мың адам, 2001, санақ), Непалда (20 мыңнан астам адам - ​​2015), АҚШ-та (5 мың адам - ​​2000, санақ) және Канадада (4,3 мың адам – 2006, халық санағы) т.б. тұрады[2]

Жалпы атауынан басқа аймақтық атаулары кеңінен қолданылады: амдова (Цинхай), камба немесе кхампа, сифань (Сычуань және Тибеттің көрші аудандары), т.б. Үлкен моңғолдық нәсілдің қиыршығыстық нәсіліне жатады.

Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тибеттіктер VII ғасырда санскрит тілінің негізінде жасалған, көптеген диалектілері бар тибет тілінде сөйлейтін және өзіндік жазу жүйесін қолданатын моңғолоидтық халық. Тибет тілі қытай-тибет тілдер отбасының тибет-бирман тілдер тобына жатады.[3]

Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Негізгі діні – ламашылдық, сонымен бірге көне шамандық сақталған.[4]

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тибеттіктердің ата-бабалары VI ғасырда өз мемлекеттілігін құрды. Көрші мемлекеттер, соның ішінде Қытай мен Үндістан Тибет билеушілерімен байланыс орнатуға ұмтылды. Кейіннен билік Далай Лама мен Панчен-лама басқарған теократиялық үкімет формасына ие болды. Цян тайпасы түрлі кезеңдерде қытайлардың, сақтардың, түркілердің түрлі топтарымен араласқан. Таулық отырықшы-диқаншы, жартылай отырықшы-диқаншы малшы және көшпелі болып бөлінеді.[5]

Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Таудағы тибеттіктер егіншілікпен (барлық тибеттіктердің жартысы) айналысады – негізгі шаруашылық дақылдары арпа, бидай, күріш, су тапшылығы жағдайында жасанды суару қолданылады; жартылай отырықшы тибеттіктер - егінші-малшылар, 2 шаруашылық әрекетті біріктіретін өтпелі тип; көшпелі тибеттіктер – малшылар – қодас, жылқы, қой, ешкі өсіреді.

Тибеттіктер арасындағы қолөнер - керамика, тоқу, қола мен мыстан құю, тас пен ағашқа ою, т.б. дамыған, сонымен қатар тибеттіктер өнеркәсіпке, соның ішінде шағын жекеменшікке белсенді түрде қатысуда.[6][7]

Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]

20 ғасырдың ортасына дейін рулық қатынастар сақталып келді. Диқандар арасында таптық стратификация айқынырақ көрініс тапты. Отбасы шағын, неке негізінен патрилокальды. Тибеттіктердің күн-ай күнтізбесі бар, бір айда 30 немесе 29 күн, жылына 354 күн. Сондықтан екі жарым немесе үш жыл сайын 30 күннен бір ай қосылады. Ең үлкен мереке - Жаңа жыл, оның қарсаңында монастырларда ламалардың билері - цам ұйымдастырылады. 15-ші күні Шамдар мерекесі тойланады, оның барысында бүкіл елді мекен шырақтармен безендіріліп, майлы бояумен салынған түрлі-түсті картиналар қойылады.

Бай және алуан түрлі халық өнері әсіресе эпос кең тараған. Цам мерекесі музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен өте танымал - театрландырылған көріністердің сүйемелдеуімен өтеді.

Отырықшы тибеттіктердің дәстүрлі тұрғын үйлері – төбесі тегіс мұнарасы бар тас үйлер (төменгі қабаты мал мен құрал-сайманға арналған, үстіңгі қабаты – тұрғын үй), оңтүстік пен шығыста бөренеден салынған үйлер, көшпелілер шатырларда тұрады.

Ерлер киімі – күрте мен шалбар, үстіңгі жағында жеңі ұзын және белдігі бар шапан, жазғы киімдер – матадан, қысқы – қой терісінен тігілген чуба. Әйелдер киімі – қысқа күрте, белдемше, ұзын жеңсіз киім, жолақты түсті алжапқыш, қыста олар ерлердің чубасына ұқсас киінеді. Әйелдердің бас киімдері алуан түрлі, ерлердікі - қалпақ немесе үлбір бас киім. Аяқ киімі – иілген басы бар былғары етік, ішінен жүн шұлық киеді.

Негізгі дәстүрлі тағамы – цзамба (сары маймен, кейде шәймен араластырылған қуырылған арпа ұны), сүтті шай, ет, малшылар арасында ет және сүт тағамдары басым. Қышқыл сүт - құрметті тағам, тағы бір ұлттық сусын – арпа сырасы.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Тибетцы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B
  2. Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4191252 Мұрағатталған 11 желтоқсанның 2022 жылы.
  3. Тибетцы https://www.chinatrips.ru/guide/culture/tibetan.html
  4. Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%A2%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B
  5. Қазақ ұлттық энциклопедиясы, 8 том
  6. Тибетцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/216695
  7. Словари ТИБЕТЦЫ https://slovaronline.com/browse/71ae39d4-d2e0-3a32-aaf8-44275b56e133/%D1%82%D0%B8%D0%B1%D0%B5%D1%82%D1%86%D1%8B

}