Толымды ұйқас

Толымды ұйқас - өзара үйлесетін сөздердегі сәйкес дауысты және дауыссыз дыбыстар түгелдей үндестігі жағынан дәлме-дәліне өте жақын келетін толық үн, ұйқас. Осындай ұйқасты толымды ұйқас деп, ал ұйқас үйлес сөздердегі сәйкес дыбыстар дәлме-дәл бірыңғай келмей, үндестігі жағына алшақтау келсе, ол толымсыз ұйқас деп аталып, қазақ өлеңінің ұйқас сапалық тұрғыдан негізгі екі түрге бөлінеді.
"Тыныштық, жыр үні,
Тамылжып оймен тілдескен,
Сен нәзік, бейне жел лебі,
Сен нәзік, гүлдей түнде өскен.(Т.Жароков)
Осындағы тілдескен - түнде өскен толымды ұйқас болса, aл жыр үні - жел лебі толымсыз ұйқасқа жатады. Ұйқасты дыбыстық құрылымына, үндестік сапасына қарай ажырату басқа халықтардың өлең құрылысында да кездесетін құбылыс. Мысалы, орыс поэзиясында ұйқас дәлме-дәл және дәл емес немесе жұтаң ұйқас деп жіктеледі. Қазақ поэзиясында тілдің табиғатына, қазақ тіліне тән үйлесімділік заңы (сингорманизм) орайлас толымды ұйқас өте жиі қолданылады да, ал толымсыз, жұтаң ұйқастар сирек кездеседі. Толымды ұйқасты профессор Қ.Жұмалиев құрылым жағынан үндестігі екі буынды немесе үш буынды түгелдей қамтиды деп қараған. "Ұйқасатын сөздер соңғы екі буынның бастапқы дыбысынан басқа дыбыстарының дәлме-дәл ұйқасып келуі мүмкін (кейде екі буынның түгел ұйқасуы, тіпті үш буынның дыбыстары бірдей келуі де мүмкін). Бұл ұйқасты толымды ұйқас деп атаймыз". Әрине ұйқастың неғұрлым буын саны көбірек болса, үйлес сөздердің үндестік қуаты, әуезділігі, құлақы әсері арта түседі. Қазақ поэзиясында жиі қолданылатын төрт буынды ұйқастардан (құздарының-мұздарының-ызғарының) мұны анық байқаймыз. Ал, егер ұйқасқан сөздер бір буынды болса және дыбыс үндестігі дәлме-дәл толық болса, оны да толымды ұйқас дейміз. Ұйқасқан буындардың, сөздердің үйлестік жақындығы алдымен сәйкес дыбыстардың сөздің ішінде қай буында, буынның ішінде қай орында тұрғандығында үлкен мән бар. Ұйқастағы ең соңғы буынның үйлесетін буынмен үндестігі өте- мөте толық болуы шарт. Оның алдында өзіне сәйкес буынмен дыбыс үндестігі жағынан аздап болса да алшақтық, ал соңынан санағанда үшінші, әсіресе төртінші буында бірталай алшақтық болуы ықтимал. Алайда бүл ұйқастың дәлме- дәлдігіне, толымдылығына нұқсан келтіре алмайды: Мысалы:
"Мен көрдім сынық қанат көбелекті.
О да білер өмірді іздемекті." (Абай)
Мұндағы көбелекті -іздемекті деген сөздердің соңғы сәйкес буындары толық үйлесіп келетіндіктен, осы сөздердің басындағы буынның бірыңғай еместігі байқалмайды.