Топонимика

Ежелгі Грек елдерінің диалектілері.

Топонимика — ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын (этимологиясын), мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі. Бұл гректің «топос» — орын, жер, «онома» — атау деген екі сөзінен тұрады, яғни жер-су атаулары деген сөз.
Топоним дер, яғни жер-су аттары, негізінен үш бағытта зерттеледі:

1. семантикасы (мағынасы);
2. жасалу жолдары;
3. этимологиясы.

Топонимика география, тарих, тіл білімі, этнология ғылымдарының деректеріне сүйеніп, өзара байланыста дамиды. Кез келген аумақтың географиялық атауларының жиынтығы сол жердің топонимиясын құрайды. Топоним дер зерттелетін географиялық нысандардың көлеміне не мөлшеріне қарай макротопонимдерге (тау жоталары, үлкен ойпаттар, мұхиттар, т.б.), мезотопонимдерге (жеке таулар, теңіздер, т.б.), микротопонимдерге (көл, бұлақ, құдық, қоныс, т.б.) бөлінеді. Топонимика тіл тарихын зерттеуде маңызды дерек көзі болып саналады. Өйткені кейбір топонимдер (әсіресе, эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер мен диалектизмдерді тұрақты сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай мағлұмат береді. Топоним дердің халық берген дұрыс нұсқасын барлық жағдайда және басқа тілдерде дұрыс жазылуының маңызы зор. Қазақ тілінің Топонимикасын Ғ.Қоңқашбаев, Н.Баяндин, А.Әбдірахманов, т.б. ғалымдар зерттеген.

Тарихы

Әбу Райхан Мұхаммед ибн Ахмед әл-Бируни

Географиялық атауларға және олардың семантикалық мазмұнына деген қызығушылық адамзат өркениетінің қалыптасуының ең ерте кезеңдерінде туындады. Ежелгі Египеттегі мәтіндерде топонимдер сипатталып, жіктелген, бірақ бұл атаулар көбінесе мифологиялық сюжеттермен байланысты болды. Б. з. I ғ. топонимикалық ақпаратты ғылыми түрде қолдануға алғашқы әрекеттер жасалған. Оңтүстік Испаниядан шыққан, ежелгі ғалым Помпононь Мела «De situ orbis», сондай-ақ «Хорография» атымен танымал, жұмысында алғашқы рет топонимдерді ғылыми құрал ретінде қолданды. Белгілі бір тілге жататын географиялық атаулардың негізінде автор өзінің туған жері - оңтүстіктегі Лузитан мен Селтик аймақтарының шекараларын анықтауға тырысты. Бұл жұмыста автор географиялық атаулардың испан немесе басқа тілдерге тиесілігі негізінде, өзінің туған жерінің Лузитан мен Селтик аймақтарының - Иберий түбегінің оңтүстігінің шекарасын анықтауға тырысты. Сонымен қатар, топонимикалық деректерге деген ғылыми көзқарасты ортағасырлық Шығыс ғалымдарының шығармаларында да байқауға болады. Олардың қатарында: армян ғалымы Мовсес Хоренатси (VII ғасыр), Орталық Азия зерттеушісі және энциклопед Әбу Райхан әл-Бируни (X-XI ғасыр), түрік географы және тілші Махмұд Қашқари (XI ғасыр). Бұл ғалымдар топонимдердің этимологиясын ғылыми түрде түсіндіріп, Азияның гидронимдерінің қызықты түсіндірмелерін қалдырды. Алайда, ортағасырлық әртүрлі дерек көздерінде кездесетін жеке топонимдердің түсіндірмесі көбінесе спекуляцияға негізделген, өйткені топонимикалық заңдылықтарды анықтаудың әдістері әлі де болмады.

Жеріміздегі мыңдаған атаулардың шығу, пайда болу, дамып өсуі - бір ғана дәуірге тән емес, талай ғасыр, тарлан дәуірлердің куәсі, біздің заманға жеткен бай қазына, асыл мұрасы. Қазіргі қазақ жерінде сан қилы тарихи оқиғалардың болып өткені, жерімізді талай ұлыс, тайпа, ел, халықтың жайлап, мемлекет құрып, ғұмыр кешкендігі тарихтан мәлім.

Біздің дәуірізден бұрынғы VII-IV ғасырларда қазақ жерінде сақтар өмір сүріп, тарихта із тастағыны, алшын, дайлардың болуы, ал III-II ғ.қаңлылар, II-I ғасырларда Іле бойындағы сақтар мен йуздерді ығыстырып, Үйсін мемлекетінің өмір сүргені, жыл санауымыздың I ғасырынан, қытай жазбаларының көрсетуінде, қыпшақтардың, V ғасырдан арғын тайпасының, VIII ғасырдан найман, керей, қоңырат, жалайыр тайпаларының шығыс өлкемізді, 12 ата байұлының батыс аймағымызды мекендегені араб, батыс және қытай, грек ғалымдарының еңбектерінен, олардың жылнамаларынан белгілі.

Географиялық атауларға ғылыми географиялық ақпараттың маңызды көзі ретіндегі қызығушылық Ресейде XVIII ғасырда пайда бола бастады. Топонимдік бағыттағы зерттеудің негізін қалаушы, топонимияны географияның элементі ретінде қарастырған тарихшы және географ - В.Н. Татишев. Топонимикалық деректер географиялық зерттеулерде XIX ғасырда кеңінен қолданылды. Ең алдымен, Н.А. Надеждиннің «Ресей әлемінің тарихи географиясының тәжірибесі» (1837) топонимикалық материалға негізделген жұмысын айтап өткен жөн. Автор топонимикалық жоспарды тарихи-географиялық зерттеуде картографиялық әдісті қолдану қажеттілігі мәселесін көтереді. Ол сондай-ақ кейіннен қанатты болып кеткен: «Топонимика - бұл Жердің тілі» дәйексөзінің авторы. Топонимикалық зерттеулер А.Х. Востоков, М.А.Кастрен, Я.Кроттың сиақты академиктердің шығармаларында қарастырылады.

Осылай, XVIII - XIX ғасырларда топонимика саласының негізі қаланып, айтарлықтай материал жинақталып, топонимияның жиі кездесетін заңдылықтары анықталды.

Сурет:Л. С. Берг.jpg

Лев Семёнович (Симонович) Берг

ХХ ғасырдың бірінші жартысында академик Л. С. Берг өзінің еңбектерінде танымал географиялық терминдер мен топонимдерді жинау, жіктеу, зерттеу және қолданудың география ғылымы үшін маңыздылығы туралы жазған. Ол былай деп жазды: «Тұрақты жергілікті халықтың ғасырлар бойы бақылауы мен данышпан халықтың шығармашылығының нәтижесі бола отырып, халықтық терминдер филологтар мен әсіресе географтардың назарына лайық». Автор алғаш рет терминдерді семантикалық өзгеріс феноменін байқап, кейін әртүрлі топонимикалық жүйелердің мысалдарын зерттеген. Топонимдерді географиялық зерттеуді қалыптастыру және дамыту үдерісіндегі маңызды кезең - ұлы ғалым-географ В.П. Семенов-Тянь-Шанскийдің жұмыстары.

Топонимика ғылым ретінде ХХ ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдардың еңбектерінің арқасында дамыды. А.В. Никонов бірқатар топонимикалық заңдарды тұжырымдады, топонимияның тарихилығын көрсетті, типологиясы мен жіктелуін жетілдірді. А. В. Суперанская жалқы есімдердің теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Топонимикалық зерттеулердің теориялық негіздері О.Н.Тручевтің, В. Н. Топоровтың, Н.И.Толстойдың, А.Поповтың, Ю.А.Карпенконың және т. б. ғалымдардың шығармаларында қарастырылған.

Заманауи геотопонимикалық зерттеу бағытының негізін қалаушы ретінде Е.М.Мұрзаевті қарастыруға болады. Ол танымал географиялық терминдерден географиялық ақпарат алу әдісін ұсынды. Автор топонимдер географиялық орта туралы ақпарат көзі ретінде қарастырды. Э.М.Мұрзаевтың көпжылдық зерттеулерінің нәтижесінде көптеген жұмыстар жазылды, соның ішінде «Халықтық географиялық терминдер сөздігі». Е.М.Поспеловтың еңбектері топонимикадағы математикалық және картографиялық әдістерге, халық терминологиясы және географияны оқыту үдерісінде топонимияның қолданысына бағытталған.

Әлемнің түкпір-түкпірінде географиялық атауларды зерттеуге айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар: А. Доза, А. Шерпилё (Франция); Г. Краэ, М. Фасмер(Германия), Э. Экуолл, А. Смит, А.. Рум, С. Мэттьюз (Великобритания); А. Профоуз, В. Шмилауэр (Чехия); В. Тащицкий, Й. Сташевский, С. Роспонд, К. Рымут (Польша); В. Георгиев (Болгария); Л. Киш (Венгрия), И. Иордан, Г. Драгу (Румыния); М. Ольсон (Швеция); Дж. Р. Стюарт, Н. Холмер (США), Дж. Армстронг (Канада), А. Кардозу (Бразилия) және т. б. көптеген ғалымдар. Әртүрлі ғылым өкілдерінің күшімен топонимика ғылыми танымда өз орнын алды.

Жіктелуі

Ороним - жер үсті қабатындағы нысандарының: тау, қырат, шың атаулары. Мысалы: Алатау, Хан Тәңірі, Алтай, Орал, Қаратау.

Спелеоним - жер асты қабатының нысандарының: үңгір, құдық, жар, лабиринт, сифон, жер асты өзен атаулары.

Хороним - кез келген территория, аймақ, облыс, аудан атауы. Мысалы: әкімшілдік, қалалық, табиғи хоронимдер, Шығыс Қазақстан, Орта Азия, Еуразия, Алматы облысы, Қызылжар ауданы.

Агроним - жер бөлімшелерінің атауы.

Гидроним - су нысандарының атауы.

• Потамоним - өзен атауы.
• Лимноним - көл, көлшік, тоған атаулары. Мысалы: Балқаш, Сасықкөл, Алакөл, Жалтыркөл.
• Гелоним - саз, батпақ атауы.
• Океаноним - мұхит не оның бөліктерінің атауы. Мысалы: Атлант мұхиты, Солтүстік Мұзды мұхит, Үнді мұхиты.
• Пелагоним - теңіз не оның бөліктерінің атауы. Мысалы: Каспий теңізі, Арал теңізі.
• Пегоним - бұлақ атауы.

Елімізде тек қана өзен аты 85 мың болса, көл аттары 50 мыңның үстінде. Олардың ең ірілері: Балқаш, Сасықкөл, Теңіз, Марқакөл, Зайсан, Шалқар, Индер, Қарасор, Шортанды, Шабақты, Үлкен Шабақты, Бурабай, Сілеті теңізі, Құсмұрын, Шағалалы теңізі, Үлкен Қараой, Арыс, Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Кеңгір т.б.

Топонимика нысан ерекшеліктеріне байланысты келесідей бөлінеді:

Ойконим - елді мекен атауы.

• Астионим - қала атауы. Мысалы: Москва, Варшава, Прага, Вышний Волочек.
• Урбаноним - қалаішілік нысан атаулары. Мысалы: агороним - алаң атаулары, годоним - көше атаулары, хороним, эмпороним-дүкен атаулары.
• Комоним - ауылдық елді мекен атауы. Мысалы: Кеген, Нарыңқол, Қарасу, Жекекөл.

Дромоним - кез келген байланыс жолдары, жер үсті, су, жер асты, әуе қатынас атаулары. Мысалы: Жібек жолы, Қасқа жол.

Некроним - жерлеу орындары: зират, бейіттер мен молалардың атауы. Мысалы: Кеңсай, Ваганьковское кладбище.

Дримоним - орман, алқап, тоғай атауы. Мысалы: Роща, Баума, Беловежская пуща.

Инсулоним - арал атаулары.

Экклезеоним - ғұрыпты өткізу орындары мен кез келген дінге бағну орындары монастырь, шіркеу атаулары. Мысалы: Орталық мешіт, Никольская церковь.

Топонимдер зерттелетін географиялық нысандардың көлеміне не мөлшеріне қарай макротопонимдерге, мезотопонимдерге, микротопонимдерге бөлінеді.

Макротопоним - ірі физикалық-географиялық объектілерінің: тау жоталары, үлкен ойпаттар, мұхиттар, т.б. атаулары. Мысалы: Сарыарқа, Ақжайық, Нарын, Бетпақ дала, Қызылқұм.

Мезотопоним - жеке таулар, теңіздер, т.б. атаулары.

Микротопоним (шағынтопоним) - кең қауымға беймәлім географиялық объектілердің:көл, бұлақ, құдық, қоныс, т.б. атаулары.

Пайда болу жағынан эндоним және экзонимдерге жіктеледі.

Эндоним - жергілікті халықтың өзі тұратын жердегі географиялық нысандарға берген атаулары.

Экзоним - сол жерге отарлаушылардың не сырттан келгендердің берген атаулары.

Этнотопоним - этнонимдердің қатысымен қалыптасқан жер-су атаулары. Мысалы: Қалмаққырған, Қоңырбұлақ, Базар, Шүршүтсу.

Топонимика және география

География үшін топонимия өте маңызды. Топонимдер географиялық объектілердің орналасуын анықтайды және жеке географиялық түсініктерді көрсетеді. Тарих үшін уақыт бойынша бағдар маңызды болса, география үшін кеңістіктегі бағдар өте маңызды. «Географиялық орналасуы» ұғымы өте жақсы дамыған. Бұл жерде Н. Баранскийдің еңбегі үлкен рөл атқарды, оның айтуынша: « Географиялық объектілердің математикалық орналасуы координаттар жүйесінде, физикалық орналасу - физикалық картада, экономика-географиялық орналасу - экономикалық картады, саяси-географиялық орналасуы - саяси картада беріледі». Географиялық картаға түсірілген бұл және түрлі ақпараттың құдайы арасында номенклатураның құрметті орны бар. Географиялық картаға енгізілген осы және басқа да түрлі ақпараттардың ішінде номенклатура құрметті орынға ие. Географиялық нысандар алуан-түрлі болып келеді және оларды тағайындау үшін арнайы сөздер қажет. Брест және Бобруйск қалалары көлемдері бойынша шамамен тең және картада бірдей белгілермен белгіленеді. Бірақ олардың арасында тек математикалық немесе географиялық тұрғыда айырмашылықтар ғана емес, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл жерде А.В. Даринскийдің сөзін өте орынды: «жекелеген географиялық объектілердің әр-қайсысы өзінше ерекше және олардың әр-қайсысына олармен біртұтас болып келетін белгілі бір географиялық атау сәйкес келеді».

География тек қана жеке ұғымдармен ғана емес, сондай-ақ апеллятив лексикада көрсетілген жалпы ұғымдармен және де географиялық терминдерде көрсетілген жеке географиялық ұғымдармен де жұмыс істейді. Жеке географиялық ұғымдар салыстырмалы, бірақ бағыныңқы емес. Бұл қатынастар келесі сипаттамаларда көрсетілген: 1. Жалпы географиялық ұғымдар. Мысалы, өзен, көл, жазық, тау және т.б. 2. Географиялық объектілердің өзіндік ерекшелігін айқындайтын жеке ұғымдар. Оларға мыналар жатады: а) географиялық объектілерге тән ерекшеліктер көрсететін ұғымдар (мысалы, Енисей, Байкал, Ұлы Орыс жазықтығы, Кавказ және т.б.); б) аймақтық ұғымдар, жекелеген елдердің немесе аймақтардың географиясын көрсететін ұғымдар (мысалы, Польша, Франция, Белорус КСР және т.б. с) Күрделі жеке ұғымдар. Олар географиялық объектінің бірнеше ерекшеліктері негізінде қалыптасады: бедер пішіні, аймақтағы өзендердің ерекшеліктері, климат, топырақ, өсімдік, популяция және олардың айналысатын шаруашылығы және т.б. ерекшеліетер негізіндегі ұғымдар 3. Оқшауландырылған ұғымдар географиялық ортаға тән құбылыс. Мұндай ұғымдар тек география ғана емес, басқа ғылымдарға және географияға қатысты ақпарат қамтуы мүмкін(«табиғи жағдайлар», «шикізат көзі» және т.б.)

Географиялық атаулар географияның өзіндік тілі болып табылады және олардың көбі жалпы атауға айналып, географиялық терминологияға айналып кетті: исланд минимумы, әлпілік қатпарлық, карст үдерісі және т.б. Кейде топонимдерде көрсетілген бірыңғай географиялық ұғымдар кең мағынаға ие болып, топоним негізінде географиялық терминдер пайда болуы мүмкін. Мысалы: Карст үстірті және карст (Карст құбылысы), Вулкано тауы және вулкан (вулкандық құбылыстар), Гейзер бұлағы және гейзер, Меандрас өзені және ирелең және т.б. Жиі атаудың өзі объектіні сипаттайды (Рудный қаласы, Верхнее өзені және т.б.) Топонимдер көбінесе бірыңғай географиялық ұғымдарды білдіретіндіктен, оларды географиялық ғылымнан тыс зерттеудің маңызы жоқ екені анық.

Географияның бір бөлігі болып табылатын картография үшін де географиялық атаулар өте маңызды. Бұл жерде В.А. Казакевичтің сөзі өте орынды: «Кез-келген елдің картасы әрдайым ауданның орографиялық және гидрографиялық жағдайларын нақты көрсете білуі тиіс, сондай-ақ барлық географиялық атауларды картаға дұрыс түсірілуі қажет. Географиялық атаулар көрсетілмеген карта мылқау болып келеді, және оны қолданған адам көптеген қателіктер жібереді». Географиялық карта бізге алуан-түрлі ақпарат береді. Картаның мазмұны тек градустық тормен немесе тек дәстүрлі белгілермен ғана емес, көптеген атаулармен де көрсетілген. Бұл атаулар тек қана бағдар ретінде ғана емес, қосымша ақпарат көздері ретінде де қызмет етеді. Картадағы орынды анықтаған кезде, атауларды градустық тор қарағанда жиі қолданамыз және «Мәскеуден солтүстікке қарай», «Оралдан тыс» және т.б. жиі қолданылады. Карта тек қаланың тек орналасуын ғана көрсетеді, бірақ ол туралы басқа ақпарат бермейді. Географиялық атаулардан айырылған карта өзінің құндылығын жоғалтады. Демек, 'мылқау' карта тек оқуға ғана қиындық тудырмайды, ол өзінің көптеген мүмкіндіктерін жоғалтады. Сондықтан, географиялық номенклатураның белгілі бір минимумын игерместейінше, картаны зерттеу мүмкін емес.

Топонимика және тарих

Топонимдерді зерттеудің ғылыми маңызы жоғары. Топонимиканың тарих ғылымдарындағы маңызы географиялық атаулардың кейбір халықтардың таралу ареалын анықтаудағы, тарихи оқиғаларды қалпына келтірудегі рөлімен түсіндіріледі. Топонимдердің, әсіресе, эндонимдердің ең негізгі касиеті-олардың тұрақтылығы, сол үшін де мұндай атаулар адамзат тарихы, мәдениеті және тілі жөнінде көне ғылым мәліметтер береді.Жер, су, теңіз, өзен, көл, таулардың жалқы атаулары сол жерден ертеде өмір сүрген халықтың тілінен алынған. Бұл атаулар әлгі халықтар сол жерден басқа жаққа кетіп, орнына басқа халық келсе де, алғашқы қалпында сақталып, ғасырлар бойы өмір сүреді. Мысалы, география атаулардың құрамын зерттеу сол аймақты ежелгі заманда қандай тайпалар, халықтар мекендегенін анықтауға, олардың өткен тарихының ерекшелігін қалпына келтіруге, тараған жерінің шекарасын белгілеуге, орын ауыстыру бағытын шамалауға, сауда жолдарын т.б. білуге болады.Осы мағынада топонимдер (жер-су, елді мекен, халықтар аттары) тарих, этнология, археология және тіл біліміне нақтылы мағлұмат береді. Топоним тіл тарихын (тарихи лексико-семантик., лексико-грамматик., диалектол., этим.) зерттеуде маңызды дерек көзі болып саналады. Өйткені кейбір топонимдер (әсіресе, эндооронимдер мен эндогидронимдер) архаизмдер мен диалектизмдерді тұрақты сақтайды, көбінесе олар сол аумақты мекендеген халықтың субстрат тілдерінен бай мағлұмат береді. Тіпті бір құбылысқа байланысты қойылған атаулар, сол құбылыс жоғалған уақытта да сақталатын жағдайлар көп. Мысалы, орман жоқ жерде Залесье деген атау, жол қиылыстары жоқ жерде Перекрестье деген атаулар кеңінен кездеседі. Географиялық атаулар тұрақтылығының басты себебі - бұл топоним болған сөз өзінің топоним болмағандағы мағынасымен ассоциативті байланыстарын біртіндеп жоғалуы. Енді топоним белгілі нысанды сипаттау үшін емес, белгілеп атау үшін қолднылады. Болашақта топоним оның негізгі белгілері өзгерген кезде де географиялық нысан бар болғанша сақталады.

Қазақстанның топонимиялық жүйесі – осы аумақты мекендеген халықтардың, соның ішінде қазақ халқының заттық және рухани мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталып, сақталып қалған көрінісі. Өткен замандардың реликтілік мұралары ретінде тарихи топонимдер аумақтың табиғат жағдайларын, ондағы мемлекеттер мен халықтардың тарихындағы маңызды оқиғаларды “жадында” сақтап, қаз қалпында бүгінгі күнге жеткізіп отыр. Сондықтан топонимдерді диахрондық бағытта зерттеуге топонимист ғалымдар ерекше маңыз берген. Кез келген қоғамның материалдық негізі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуы мен қоғамның рухани келбетін анықтаған. Рухани мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылатын географиялық атаулардың қалыптасуында да тарихи астар бар. Е.М. Поспеловтың бейнелі түрде атап көрсеткеніндей, тарихи география “топонимиканың бесігінің жанында тұрды, ал алғашқы топонимистер тарихи географтар болды”.

Топонимдерді зерттеуде жергілікті тарихи деректерге сүйену атаулардың семантикасы мен этимологиясына қатысты құнды мәліметтер бере алады. Бетпақдалада Кескентерек деп аталатын кішігірім төбе бар. Мағыналық жағынан талдасақ, осы атаудың негізінде “кесілген терек” деген сөз тіркесі жатқан сияқты. Бірақ, тарихи деректерге үңілсек, XVIII ғ. соңында осы өңірді жайлаған арғын руының атақты байы Убәнәстің жалғыз ұлы Кескентеректі аңшылық кезінде өзінің бүркіті өлтірген екен. Оның денесі сол маңдағы төбенің басында жерленіп, сол кезден бастап төбе Кескентерек деп аталады. Осылайша, төбе атауының терекке ешқандай қатысы жоқ екендігі тарихи деректер негізінде дәлелденеді. Топонимдердің тарихи негіздерін анықтауда тарихи жазба ескерткіштер, көне карталар, саяхатшылардың жолжазбалары, мұрағат қорлары белгілі дәрежеде көмек бере алады. Сол себепті тарихи топонимдерді зерттеудің қолданбалы маңызы зор.

Тізімдері

Қазақстандағы Ономастикалық жұмыстарды жүргізу кезінде жергілікті атқарушы органдар ономастикалық жұмысты реттейтін әдістемелік нұсқаулықты, «Тарихи тұлғалар», «Жер-су атаулары» және «Дәстүрлі атаулар» атаулар тізімдерін басшылыққа алады. «Тарихи тұлғалар» қызмет бабына пайдалану үшін ғана.

Жер-су атаулары

Елді мекендер мен құрамдас бөліктерге атау беру және оларды қайта атау барысында басшылыққа алынатын ЖЕР-СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ТІЗІМІ

1.	Айбас	Қарағанды облысындағы өзен атауы. Ортағасырлық бекініс орны.
2.	Айғыржал	Алматы облысы, Алакөл ауданындағы тау.
3.	Айғайқұм	Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Басши ауылының аумағында, Үлкен және Кіші Қалқан тау сілемдерінің арасында орналасқан құм. Алматы облысы.
4.	Айнабұлақ	Айнадай жарқыраған мөлдір таза, тұнық бұлақ. Түрксіб темір жолының құрылысы осы Айнабұлақта түйіскен тарихи жер.
5.	Айнакөл	Қызылорда облысындағы көл атауы.
6.	Айпара	Алматы облысы, Алакөл ауданындағы елдімекен және өзен атауы.
7.	Айдарлы	Дала жотасы.
8.	Айыртау	Солтүстік Қазақстан облысындағы қос шоқы.
9.	Айыртас	Қарауыл-Қамбар болысының қыстаулары мен жайлауларының аттары.
10.	Ағанас	Көл, Нұра өзенiнiң төменгi ағысының сол жағалауында, Шенет көлiнен оңтүстiк-шығысқа қарай; Целиноград ауданы.
11.	Ақадыр	Қарағанды облысы, орталық Қазақстандағы тау.
12.	Ақбастау	Қарағанды облысындағы өзен атауы.
13.	Ақбастөбе	Ақтөбе облысындағы тау атауы.
14.	Ақбиік	Алматы қаласы, Райымбек ауданындағы тау.
15.	Ақбұлым	Алматы облысы, Жамбыл ауданындағы елді мекен атауы.
16.	Ақжал	Қарағанды облысындағы тау атауы.
17.	Ақжар	Қызылорда облысындағы тау өзені.
18.	Ақжарма	Қызылорда облысындағы ауылдық округ орталығы.
19.	Ақжарсай	Ақтөбе облысындағы Байсары тауының оңтүстік-батысына қарай бастау алатын өзен атауы.
20.	Ақжонас	Таулар. Іргелей ел қоныстанған шөбі шүйгін, жерасты суы мол кең алқап. Құрманғазы ауданы Құрманғазы ауылының арасында 130 км қашықтықта орналасқан. Атырау облысы.
21.	Ақирек	Қарағанды облысындағы тау атауы.
22.	Ақкент	ежелгі тарихи қала, бұл жерде орта ғасырда қала болған. Ол қала «ақ қала, үлкен шаһар» деп аталған.
23.	Ақкөл	Атырау облысындағы жер атауы.
24.	Аққия	Алматы облысы, Талғар ауданындағы өзен атауы.
25.	Аққошқар	Абылай ханға қосшы болған Қарабалық Қыпшақ Аққошқар батырдың есіміне байланысты атау.
26.	Аққұм	Қарағанды облысындағы елді мекен атауы.
27.	Аққұяш	Жетісу өңіріндегі көне қала атауы. Алматы облысы.
28.	Аққұдық	Жағалбайлы-Байбөрі болысы қыстаулары, Бұл жерлер Қарқаралыдан 180-350 шақырым.
29.	Ақмыш	Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданындағы бұлақ.
30.	Ақмола	Тарихи қала, өңір.
31.	Ақмешіт	Қазақ АССР-інің тұңғыш астанасы, қазіргі Қызылорда қаласының бұрынғы тарихи атауы.
32.	Ақойман	Ақтөбе облысындағы тау атауы.
33.	Ақорда	Ақ Орда – Алтын Орданың шығысындағы протоқазақтық ұлыс, кейіннен тәуелсіз мемлекет.
34.	Ақсан	Павлодар облысы Баянауыл ауданындағы ауыл, Ақсан ауылдық округі орталығы.
35.	Ақсу	Алматы облысындағы елді мекен және өзен атауы.
36.	Ақсу-Жабағылы	Табиғи қорық.
37.	Ақтау	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы және Маңғыстау облысындағы қала атауы.
38.	Ақтекше	«Тау етегіндегі қырқа, қыраттар мен жоталардың үстіндегі кеңдеу келген жазық жер». Елді мекен атауы..
39.	Ақтоғай	Қарағанды облысындағы елді мекен атауы.
40.	Ақтолағай	Байғанин ауданының аумағындағы тау жотасы. Ақтөбе облысы.
41.	Ақтам	Бақанас ауылының солтүстігінде 120 км жерде орналасқан ортағасырлық қала орны. Алматы облысы.
42.	Ақүйік	Қызылорда облысындағы өзен атауы.
43.	Ақшат	Ақтөбе облысындағы елді мекен, тау, сай атауы.
44.	Ақши	Ақтөбе облысындағы елді мекен, шатқал атауы.
45.	Ақшадыра	Қорым. Батыс Қазақстандағы тас қашау өнерінің озық үлгісі болып саналатын ескерткіш. Атырау облысы.
46.	Ақтөбе	Қарауыл-Қамбар болысының қыстауы
47.	Ақыртас	Жамбыл облысындағы сарай кешені, VIII-IX ғасырда салынған.
48.	Алаш	ХХ ғасыр басындағы тарихымыздағы ең ірі ұлт-азаттық қозғалысы.
49.	Алаш Орда	1917 ж. желтоқсанның 13 құрылған қазақ-қырғыз Алаш автономиясының үкіметі.
50.	Алакөл	Қазақстанның шығысындағы ірі көл.
51.	Алатау	Жетісудың оңтүстік бетіндегі тау жүйесі.
52.	Алжир	Саяси қуғын-сүргін құрбандарына арналған мемориалды мұражай кешені. Астана қаласы.
53.	Алматы	Қазақстандағы ең ірі қала, мәдени орталық.
54.	Алтай	Азия құрлығының орта тұсындағы тау жүйесі, түркі халықтарының тарихи мекені.
55.	Алтынжал	Қарағанды облысындағы тау атауы.
56.	Алтынемел	Жетісу өңіріндегі тарихи мекен.
57.	Алтынқорған	Қарағанды облысындағы шоқы атауы.
58.	Алтынтөбе	Түркістан облысындағы көне қаланың орны.
59.	Алтыншоқы	Қарағанды облысындағы Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі оқшау тау.
60.	Алтын Орда	Қазіргі Қазақстан жеріндегі іргелі мемлекет атауы, Қазақ хандығы осы мемлекеттің мұрагері болды.
61.	Алшағыр	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы сай атауы.
62.	Алшалы	Түркістан облысындағы елді мекен атауы.
63.	Алшын	Қостанай облысы, Денисов ауданындағы Алчановка елді мекенінің бұрынғы атауы.
64.	Алып ана	Қорым. Қызылқоға ауданы Сағыз селосынан оңтүстік-шығысқа қарай 8 км жерде орналасқан сәулет өнер ескерткіші. Атырау облысы.
65.	Аманбөктер	Алматы облысы, Сарқант және Ақсу аудандарын кесіп ағатын өзен атауы.
66.	Аңырақай	қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық соғысына бетбұрыс жасаған 1729 жылғы ең ірі шайқасының атауы.
67.	Аралтөбе	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен, төбешік, шатқал атауы.
68.	Арасан	Түрік монғолдарда аршан/аржан «минералды су көзі. Ауыл аумағындағы жерден шығатын, емдік қасиеті күшті минералды ыстық су көзімен байланысты қойылған атау.
69.	Арал	Қазақстанның оңтүстік-батысындағы ірі көл.
70.	Арғанаты	Балқаш-Алакөл ойысындағы Лепсі мен Аягөз өзендерінің төменгі ағысындағы тау. Алматы облысы.
71.	Арқарлы	Алматы облысы, Кербұлақ ауданы, Арқарлы тауларындағы жартастарда қола дәуірінде салынған суреттер шоғыры.
72.	Арқалық	Жағалбайлы-Байбөрі болысы қыстаулары, Бұл жерлер Қарқаралыдан 180-350 шақырым.
73.	Арқайым	Қала. орта қола кезеңінен (б.з.б. 2-ші мыңжылдық) сақталған тарих және мәдени ескерткіштер кешені. Ресей Федерациясындағы Челябі облысының Қазақстанға жақын оңтүстік аймағында, Үлкен Қарағанды және Өтеген өз-дерінің құйылысында орналасқан.
74.	Арысқұм	Қарағанды облысы, Ұлытау ауданының оңтүстігіндегі қырқалы, төбешікті құм.
75.	Аршалы	Қарауыл-Қамбар болысының қыстаулары мен жайлауларының аттары.
76.	Асусай	Алакөл ауданы, Үшарал ауылынан шығысқа қарай 57 км жерде, Асусай шатқалының маңында орналасқан ортағасырлық қалашық. Алматы облысы.
77.	Атасу	Атасу – а., өз. Қар. обл. Жаңаарқа ауд.
78.	Атбасар	Атбасар ауданы орталығы болып табылатын қала. Іргетасы 1846 жылы қаланған. Ақмола облысы.
79.	Атпа-ІІ	Қорым, ерте темір дәуірінің және орта ғасырдың археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
80.	Ашутасты	Қостанай облысы, Торғай алабындағы өзен және елді мекен атауы.
81.	Ащыөзек	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы өзен атауы.
82.	Аютас	Солтүстік Қазақстан облысындағы ендік бағытта созылып жатқан сәл көтеріңкі келген қыратты жерлер
83.	Аяқкөл	Қызылорда облысындағы көл атауы.
84.	Аяққұм	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
85.	Аягөз	Шығыс Қазақстандағы ірі өзен.
86.	Әулиеағаш	Алматы облысындағы елді мекен атауы. Жеті ғасырлық тарихы бар алып ағаш. Ауылдың аты осы ағашқа байланысты қойылған.
87.	Әулиекөл	Археологиялық ескерткіштерінің бірі Әулиекөл ескі қаласы болып табылады, ол Екібастұз ауданында Павлодар облысында, Екібастұз қаласынан солтүстік-батысқа қарай 50 шақырым жерде, Өлеңті өзенінің Әулиекөл көліне түсетін жерінде орналасқан.
88.	Әулиетұма	Бұлақ көзі. Алматы облысы Ақсу ауданы Қапал а. арқылы өтетін Қапал өз-нің іргесіне орналасқан.
89.	Байбақты	Жамбыл облысындағы жер атауы. Байрағы бар, байрақ тігілген деген мағынаны білдіреді.
90.	Байқоңыр	әлемге белгілі ғарыш айлағы.
91.	Байғара	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
92.	Байдалы	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы тау.
93.	Байеділ	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы сай, жота.
94.	Байырқұм	Түркістан облысындағы елді мекен атауы.
95.	Байынқол	Қазақстан мен Қырғызстанды алып жатқан өзен
96.	Бақанас	Бақанас – Балқаш алабындағы өзен атауы.
97.	Баласағұн	Жамбыл облысындағы қала атауы.
98.	Баянауыл	Орталық Қазақстандағы ұлттық табиғат паркі.
99.	Балқаш	Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы ірі көл.
100.	Балғасын	Орта ғасырлардан сақталған көне қорым, сәулет өнері ескерткіші. Ақтөбе облысы.
101.	Басбайтал	Tау, биіктігі 631,8 м. Ұлытау ауданы.
102.	Барқын құмдары	Егілген қарағайлы орман. Ақтөбе облысы.
103.	Бекетай құмы	Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының шегінде орналасқан құм мен төбе.
104.	Беғазы	Кешен. Қола дәуірінің соңғы кезеңіндегі тайпа көсемдері мен дін басыларының бейіттері.
105.	Белдеутас	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы жер атауы.
106.	Белкөл	Қызылорда облысындағы кент және теміржол станса атауы.
107.	Белқараған	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы сай-сала. «Қарағаны көп жон, қырқа, бел» мағынасындағы атау.
108.	Белқұдық	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
109.	Берел	Алтайдың Қазақстан беткейінен табылған сақ дәуірінің тұрақ.
110.	Басбайтал	Басбайтал – тау, биіктігі 631,8 м. Ұлытау ауд. Барақ көлінің оңтүстігіндегі көл аты.
111.	Бесмойнақ	Алматы облысының батысындағы Жаманты тауының асу аты.
112.	Бестарал	Қарағанды облысы, Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі төбе.
113.	Бестоғай	Жамбыл облысындағы жер атауы.
114.	Бесоба	Қорым. Ерте темір ғасыры дәуірінің археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
115.	Бесшатыр	Әйгілі археологиялық ескерткіш. Желшағыр тауындағы Шылбыр шатқалында орналасқан археологиялық мұра. «Бесшатыр» қорымы.
116.	Бесшоқы	Қарауыл-Қамбар болысының қыстаулары мен жайлауларының аттары.
117.	Бетпақдала	Қазақстанның орталық бөлігіндегі кең байтақ аймақты алып жатқан шөлді өңір.
118.	Бозарал	Солтүстік Қазақстан облысы, Қамыстысай аңғарындағы көл атауы
119.	Бөкей Ордасы	Ресей империясының вассалы ретінде Еділ мен Жайық аралығында 1801 ж. құрылған. Бөкей Ордасы – қазақтардың және әлемдегі ең соңғы Шыңғысхан ұрпақтарымен меңгерілген мемлекеттік құрылым.
120.	Бұқтырма	Қазақстанның шығысындағы өзен, су қоймасы орналасқан.
121.	Бұланты	қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы азаттық соғысындағы 1727 жылғы ірі шайқасының атауы.
122.	Бұғылы	Қарағанды облысы, Шет ауданындағы тау.
123.	Бұйрат	Ақтөбе облысындағы шатқал атауы.
124.	Бұлақсор	Қостанай облысы, Әулиекөл ауданындағы Болаксор елді мекенінің бұрынғы атауы.
125.	Бурабай	Орталық Қазақстандағы ұлттық табиғат паркі.
126.	Бозоқ	Астана қаласы маңындағы ортағасырлық қалашық.
127.	Ботай	Солтүстік Қазақстан өңірінен табылған тарихи тұрақ.
128.	Бозғақ	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы өзен.
129.	Бозжыра	Үстірттің батыс жағында орналасқан тау. Маңғыстау облысы.
130.	Бозшакөл	Қостанай облысындағы көл атауы.
131.	Ботақара	Қарағанды облысы, Бұқар жырау ауданындағы тау.
132.	Биші қайын	Көкше өңіріндегі орман алқабы.
133.	Биен (Бүйен)	¬Өзен. Қаратал алабында. Ақсу Сарқан аудандары жерінде ағады. Басы Жетісу (Жоңғар) Алатауынан басталады.
134.	Жанкент	Сыр бойындағы ортағасырлық көне қала орны.
135.	Жетісу	тарихи-географиялық аймақ.
136.	Жетіген	Алматы облысы Іле ауданындағы ауыл, Жетіген ауылдық округінің орталығы, темір жол стансасы.
137.	Жидебай	Абайдың ата қонысы, табиғи қорық.
138.	Жерұйық	аңыз-әңгімелерде, жырларда айтылатын ұлттық санадағы халық арманының мекендік көрінісі, бұл ұғым халықтың баянды, бақуатты өмірге ұмтылысын бейнелейді.
139.	Жайық	Қазақстанның батысындағы ірі өзен.
140.	Жасыбай	жоңғарларға қарсы соғыста қол бастаған Жасыбай батырдың есіміне байланысты көл атауы.
141.	Жоламан	Павлодар, Алматы облыстарындағы елді-мекен және нысан атауы.
142.	Дауылкөл	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
143.	Дәуімшар	Қорым. Ақтөбе облысындағы Ембі өзені алқабының таулы бөлігінде орналасқан ескерткіш. Ақтөбе облысы.
144.	Деркөл	Жайық алабындағы өзен. Батыс Қазақстан облысының Бәйтерек ауданы аумағынан ағып өтеді.
145.	Дешті - Қыпшақ	Алтай тауларынан Дунай өзеніне дейін, Балқаш көлінен Қара теңіздің жағасына дейін кең жайылған жер атауы.
146.	Диханкөл	Түркістан облысындағы тарихи жер атауы.
147.	Доңғал	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы Кент тауының батыс сілеміндегі тау.
148.	Домбыралы	Табиғат ескерткіші (гранитті тау түзіндісі). Қайнар ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км, Кеңес ауылынан 5 км жерде орналасқа. Ақмола облысы.
149.	Домбауыл	Домбауылдың құрметіне аталған Құрманғазы ауданы, Үштаған ауылының сәскелігінде 22 км қашықтықта орналасқан биік жол күлтөбе. Атырау облысы.
150.	Зеренді	Көкше өңіріндегі көл атауы.
151.	Егіндібұлақ	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы Қу тауларының оңтүстік бөлігіндегі өзен.
152.	Егізқара	Тау, биіктігі 883,6 м, Ұлытау ауданы.
153.	Екіөгіз	Алматы облысында орналасқан археологиялық ескерткіштер және ортағасырлық қалалық орталықтар. Алматы облысы.
154.	Елтінжал	Солтүстік Қазақстан облысындағы қайыңды орман. Біржан салдың қыстағы болған.
155.	Есік	Әйгілі «Алтын адам» ескерткіші табылған елді мекен атауы.
156.	Есіл	Табиғат ескерткіші. Ертіс өзенінің сол жақ саласы. Ақмола облысы.
157.	Ерейментау	Сарыарқаның солтүстігіндегі таулы алқап.
158.	Ереймен	Тау. Ақмола облысының шығыс жағындағы тау аты. Ақмола облысы.
159.	Ерентоғай	Алматы облысы Ұйғыр ауданы Шарын өзенінің аңғарында өсетін, биіктігі 20-25 метрдей, геологиялық заманнан бері сақталған реаликті қатты ағаштық шағын тоғай. Алматы облысы.
160.	Ертіс	Қазақстандағы ең ірі өзен.
161.	Әулиетау	Балқаш қаласының оңтүстік-шығысында 60 км жерде орналасқан, халық аңызына арқау болған тау.
162.	Жалтыр	Атырау облысы, Каспий теңізінің батпақты сорлы табаны. Х1Х ғасырдың басында Бөкей сұлтан 200 үймен көшіп келіп, осы көлдің арқа бетін қоныстанған.
163.	Жалпақтал	Казталовка және Жаңақала аудандарының шекарасында орналасқан қалашық. Батыс Қазақстан облысы.
164.	Жаңадария	Қызылорда облысындағы Сырдария өзенінің құрғап қалған ескі арнасы.
165.	Жаналы	Қорым. Махамбет ауданы Алға ауылынан солтүстік-батысқа қарай 21 км жерде орналасқан қорым. Атырау облысы.
166.	Жақсы Қарғалы	Археологиялық ескерткіш. Шиілі өзенінің 2 км жерде орналасқан. Ақтөбе облысы.
167.	Жаман Қарғалы-І	Археологиялық ескерткіш. Ақтөбе қаласынан алыс емес жерде кіші суайрықтың төбесінде Жаман Қарғалы өзенінен солтүстік-батысқа қарай 400-6300 м қашықтықта орналасқан ірі ескерткіштердің бірі. Ақтөбе облысы.
168.	Жаманшың метеориті	Ақтөбе облысы Ырғыз ауданының оңтүстік батысынан 40 км жерде орналасқан полеозой дәуіріне жататын метаморфтық тау жыныстары бар жердің ерекше бөлігі. Ақтөбе облысы.
169.	Жамбауыл	Қорым. Шамамен XVIII-XIX ғғ. Жататын сәулет ескерткіші. Маңғыстау ауданы Баянды селосынан 30 км солтүстік бағытта орналасқан. Маңғыстау облысы.
170.	Жаркент	Алматы облысындағы қала атауы. Ерте кездерде өзен суы көп, ағыны қатты болғандықтан жағасында биік жар болған, «жар үстіндегі қала» деген мағынада ғасырлар бойы аталып келеді.
171.	Жаркөл	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
172.	Жарқұдық	Алматы облысы, Панфилов ауданының аумағында орналасқан өзен атауы.
173.	Жартас	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
174.	Жартау	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
175.	Жасөркен	Жамбыл облысындағы елді мекен атауы.
176.	Жәмші	Солтүстік Балқаш алабындағы өзен.
177.	Жетібай	Маңғыстау облысы, Қарақия ауданындағы елді мекен атауы.
178.	Жетікөл	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
179.	Жиренкөл	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
180.	Жосалы	Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданындағы бұлақ.
181.	Жуантөбе	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы тау.
182.	Жұмбақтас	Тарихи орын.
183.	Иіркөл	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
184.	Иманбұрлық	Солтүстік Қазақстан облысындағы өзен, Есілдің сағасы
185.	Имантау	Көкше өңіріндегі көл атауы.
186.	Иманқара	Үңгір. Жылыой ауданы аумағында орналасқан. Атырау облысы.
187.	Ірімшіккөл	Ақтөбе облысындағы көл атауы.
188.	Кеген	Қарқара өзенінің маңынан табылған Кеген деген балбал тас. Осы тастың атауымен аталған.
189.	Келіншек тау	Оңтүстік Қазақстан облысындағы тау атауы. Келіншек тау атауына байланысты аңыз әңгімелер кең тараған.
190.	Кемертоған	Алматы қаласы, Қарасай ауданындағы ауыл атауы.
191.	Кендірлі	Қарағанды облысындағы ескі көш жолы.
192.	Кеңсаз	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы өзен.
193.	Кеңгір	Қарағанды облысы Жезқазған қалалық әкімдігіне қарайтын ауыл, Кеңгір ауылдық округі орталығы.
194.	Керімағаш	Керім, сұлу, кербез немесе көп ағаш мағынасына.
195.	Киелі бұлақ	Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданындағы емдік қасиеті бар бұлақ.
196.	Көкбастау	Шығыс Қазақстан және Алматы облысындағы елді мекендердің атауы..
197.	Көкдала	Жамбыл ауданындағы ауыл.
198.	Көкжар жәрмеңкесі	Революциядан кейінгі атақты сауда орталығы. Орны – Ақтөбе облысы, Ойыл ауданы.
199.	Көкжазық	Ескелді ауданындағы елді мекен
200.	Көкжайдақ	Ақсу ауданындағы елді мекен
201.	Көкжиде	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
202.	Көккемер	Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданындағы сай-сала.
203.	Көккөл	Жамбыл облысындағы көл атауы.
204.	Көктекше	Жоңғар Алатауының сілемі
205.	Көксу	«Мөлдір, тұнық өзен», сол өзен атымен аталған аудан, станция аты. Жетісу өзендерінің бірі.
206.	Көкөзек	Өзен, Биен және Көлденең өзендерін қосады
207.	Көктал	Қарағанды облысындағы өзен атауы.
208.	Көктас	Қызылорда облысындағы тау атауы.
209.	Көктөбе	Ауыл іргесіндегі жота үстіне көк шөптің мол өсуіне байланысты қалыптасқан.
210.	Көкшетау	Тарихи жер атауы.
211.	Көкше	Табиғат ескерткіші. Көкшетау тауының ең биік нүктесі. Ақмола облысы.
212.	Көлме	Жамбыл облысындағы көл атауы.
213.	Көлсай көлі	Солтүстік Тян-Шань маржандары атанған Күнгей Алатау жотасында көрікті Көлсай көлдері орналасқан.
214.	Көлтоған	Қызылорда облысындағы су қоймасы.
215.	Көрпелі	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
216.	Күреңбел	Жамбыл облысындағы жер атауы.
217.	Күркіреуік өзені	Өзен. Бурабай көлінен Шабақтыға қарай ағатын қысқа өзен. Ақмола облысы.
218.	Күлтөбе	Тарихи жер атауы.
219.	Қайыңды	Теңіз деңгейінен 867 м биіктікте орналасқан көл. Алматы облысы.
220.	Қайраңкөл	Қостанай облысындағы Ксеньевка елді мекенінің бұрынғы атауы.
221.	Қайрақты	Табиғат ескерткіші. Терісаққан өзенінің оң жақ саласы. Ақмола облысы.
222.	Қалғандария	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
223.	Қапал	Алматы облысындағы елді мекен атауы. Қапал атауы қопалы сөзінен шыққан. Сол жерде қопалы деген кішкене өзен бар, өзінің басталатын жері қопалы, батпақты.
224.	Қарағайлы	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
225.	Қаражар	Қарағанды облысы, Ұлытау – Жезқазған өңіріндегі жер.
226.	Қаракемер	Қаракемер «қарабелбеу» деген мағынаны да береді. Атаудың бірінші сыңарындағы қара сөзі «үлкен, зор» мәнінде қолданылып тұрса, екінші сыңарындағы иран тілінде кемер «бір жақ қабағы биік су орған арна» мағынасындағы сөз.
227.	Қаракөл	Алматы облысы Алакөл, Балқаш, Ақсу, Жамбыл, Райымбек аудандарындағы өзен атауы.
228.	Қарақұдық	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
229.	Қарақұм	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
230.	Қарамерген	Қарамерген – Іле өзені бойында XII-XIII ғасырда өмір сүрген ортағасырлық солтүстік аймақтағы ірі қала.
231.	Қатаркөл	Көл. Көл аумағы 550 га, орташа тереңдігі 3,5 м. Қатаркөл ауылынан солтүстік-батысқа қарай 70 км жерде орналасқан. Ақмола облысы.
232.	Қараой	Қарағанды облысындағы жер атауы.
233.	Қараөзек	Қызылорда облысы, Сырдария алабындағы өзен атауы
234.	Қарасақал	Қорым. Ақтөбе облысы Жарқамыс ауылынан 60 км оңтүстік-батыста орналасқан қорым. Ақтөбе облысы.
235.	Қаратал	Бетеге, боз, селеу, айрауық, шалғынды шөп өскен қызғылт қоңыр, қара топырағына сйкес аталған. Қаратал – талдың бір түрі болуы ықтимал.
236.	Қаратас	Жағалбайлы-Байбөрі болысы қыстаулары, Бұл жерлер Қарқаралыдан 180-350 шақырым.
237.	Қарауыл төбе	Ақтөбе облысындағы төбе атауы және Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
238.	Қарашүңгір	Қорым. Жаңа заман кезеңінен сақталған Батыс Қазақстанның ең ірі ескерткіштерінің бірі. Жлылой ауданы Аққұдық ауылынан солтүстікке қарай 12 км жердегі Қарашүңгіл сорында орналасқан. Атырау облысы.
239.	Қарашілік	Қостанай облысындағы шие ағашы мол орманды алқап.
240.	Қарашоқы	Қызылорда облысындағы таудың атауы.
241.	Қарашығанақ	Батыс Қазақстан облысы, Қазақстандағы ең ірі мұнай-газ кен орны.
242.	Қарақия	Ақтау қаласынан 50 км қашықтықта орналасқан ойпат. Әлемдегі ең терең ойпаттардың бірі болып саналады. Дүниежүзілік мұхит деңгейінен 132 м төмен орналасқан. Маңғыстау облысы.
243.	Қарағашты	Қорым. Түпқараған ауданы Форт-Шевченко қаласынан 47 шм шығыс бағытта орналасқан. Маңғыстау облысы.
244.	Қарғалы	Орталық Қазақстандағы тау және өзен атауы және Қызылорда облысындағы тоғай, елді мекен атауы.
245.	Қаршығалы	Қарағанды облысындағы өзен.
246.	Қатонқарағай	Ұлттық табиғи паркі.
247.	Қастек	Қостанай облысы, Қостанай ауданындағы Новоселовка елді мекенінің бұрынғы атауы.
248.	Қазығұрт	тіршіліктің бастауы жайлы аңыздарға негіз болған көне тау атауы.
249.	Қазыналық бақ	Қаланың орталық бөлігінен батысқа қарай шаған өзені сол жақ жағалауында орналасқан мәдениет және демалыс паркі. Батыс Қазақстан облысы.
250.	Қапшағай	Жетісу өңіріндегі көне дәуірдің таңбалы тастары сақталған мекен.
251.	Қарқаралы	Орталық Қазақстандағы тау және ұлттық табиғи парк атауы.
252.	Қаратау	тау жоталарының атауы.
253.	Қағыл	Желдіадыр тауларының солтүстік-шығысындағы шоқылы тау.
254.	Қимасар	Алматыдағы ерте темір дәуірінің тұрағы.
255.	Қияқты	Жамбыл облысындағы көл атауы.
256.	Қожатоғай	Түркістан облысындағы шөбі қалың шүйгін, тоғайлы мекен.
257.	Қойтас	Орталық Қазақстандағы тау атауы.
258.	Қоңырөлең	Алматы облысындағы елді мекен атауы. «Қоңырөлең» деген өлең шөп болған. Шөбі қалың елді мекен болғандықтан «Қоңырөлең» атауы берілген.
259.	Қоңыртөбе	Ақтөбе облысындағы тау, құдық, төбе, шатқал атауы.
260.	Қопа	Табиғат ескерткіші. Көл Бұқпа тауының етегінде, Көкшетау қаласынан солтүстік-батысқа қарай орналасқан. Су жиналатын алабының аумағы 3860 км. Ақмола облысы.
261.	Қорғанжар	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
262.	Қосарал	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
263.	Қосестек	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен атауы.
264.	Қосқұдық	«Қатар жатқан екі құдық» мәніндегі атау, сол атау бойынша қойылған ауыл, елді мекен аты.
265.	Қостомар	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
266.	Қостөбе	Жамбыл облысындағы көне қала атауы.
267.	Қорғас	Қорғас – Іле алабындағы өзен. Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік шекара бойында орналасқан.
268.	Қорғалжын	Табиғи қорық. Тарихи жер атауы.
269.	Қорғанша	Қызылқоға ауданы Қаракөл ауылының солтүстік-шығысындағы 15 км жерде орналасқан қалашық. Атырау облысы.
270.	Қоржынкөл	Көл. Ақмола облысы, Есіл ауданы аумағында орналасқан, республикалық маңызы бар балық өсіретін көлдер қатарына жатады. Ақмола облысы.
271.	Қосшұрат	Жамбыл облысындағы жер-су атауы.
272.	Қоянды	Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының солтүстігіндегі тау.
273.	Құдықсай	Ақтөбе облысындағы елді мекен, қыстау атауы.
274.	Құйғанкөл	Ақтөбе облысындағы көл атауы.
275.	Құлан	Жамбыл облысындағы көне қалашық.
276.	Құланкөл	Ақтөбе облысындағы көл атауы.
277.	Құмбел	Жамбыл облысындағы елді мекен атауы.
278.	Құмбұлақ	Ақтөбе облысындағы қыстау атауы.
279.	Құмжарған	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен, шатқал атауы.
280.	Құмсай	Ақтөбе облысы Ойыл ауданында орналасқан археологиялық ескерткіш. Ақтөбе облысы.
281.	Құмқұдық	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен атауы.
282.	Құмдыкөл	Көл. Ақмола облысы, Зеренді ауданы, Кеңөткел ауылының солтүстік-батысында 9 км жерде орналасқан. Ақмола облысы.
283.	Құныскерей	Азамат соғысы кезінде банды атанған Құныскерей Қожахметұлының жаудан тығылған үңгірі. Батыс Қазақстан облысы.
284.	Құрсары	Алматы облысы Панфилов ауданындағы көл атауы.
285.	Құттыкөл	Қостанай облысы, Ұзынкөл ауданындағы Арзамас елді мекенінің бұрынғы атауы.
286.	Қызыларай	Қарқаралыдағы қыстаудың аты
287.	Қызыладыр	Қарауыл-Қамбар болысының қыстаулары мен жайлауларының аттары.
288.	Қызыл қожа	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
289.	Қызылбұлақ	Қызылорда облысындағы бұлақ атауы.
290.	Қызылбұйрат	Жалықпас болысы қыстаулары мен жайлауларының аттары.
291.	Қызылжар	Петропавл қаласының тарихи атауы.
292.	Қызылқайың	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
293.	Қызылтау	Жамбыл облысындағы тау атауы.
294.	Қызылұңғы	Қызылорда облысындағы тау, аңғар атауы.
295.	Қызылшат	Қызылорда облысындағы қыстау атауы.
296.	Қызылшоқы	Қызылорда облысындағы тау атауы.
297.	Қызылтас	Қара-Әйтімбет болысы қыстаулары аттары
298.	Қырықкөл	Батыс Қазақстан облысындағы Круглоозерный аулының бұрынғы тарихи атауы.
299.	Қырыққыз	Түркістан облысындағы табиғи ескерткіш, нысан атауы.
300.	Қырық оба	Патша кешені қорғандары. Бөрлі ауданында орналасқан. Батыс Қазақстан облысы.
301.	Қышқұдық	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
302.	Қозыбасы	1465 жылы Қазақ хандығы құрылған мекен.
303.	Қойлық	ежелгі дәуірдегі Жетісудағы ең ірі қала.
304.	Лабасы	Тау, өзен, Райымбек ауд., Алматы обл.
305.	Лепсі	Өзен атауы. Мағынасы: “Сайдағы өзен, су, судың жағасы”. Парсыша леб – жаға, шет және лаб жаға, бойы өзгеше лаб, лаба өзеннің бойы, жағасы.
306.	Майбұлақ	Талғар, Райымбек, Жамбыл аудандарындағы өзен атауы.
307.	Малайсары	Малайсары жотасы. Жетісу Алатауының оңтүстік батысында созылып жатқан жота.
308.	Майқұдық	Қарағанды облысындағы жер атауы.
309.	Маймекен	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
310.	Майтөбе	Алматы облысы Кербұлақ ауданындағы ауыл атауы.
311.	Манысай	Ақтөбе облысындағы өзен атауы.
312.	Маңдайторғын	Орталық Қазақстан Надан тобықтының қыстауының аты
313.	Марқакөл	Табиғи қорық.
314.	Мәртөк	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен атауы.
315.	Мәңгілік Ел	Қазақ елінің ұлттық идеясы.
316.	Мәні-әулие	Қорым. Ақтөбе облысы Ырғыз ауданы Шеңбертал ауылынан 6 км батыста орналасқан ескерткіш. Ақтөбе облысы.
317.	Меркі	Жамбыл облысындағы орта ғасырлық қалашық.
318.	Мойынқұм	Жамбыл, Алматы облысындағы елді мекен атауы. «Ұзыннан ұзақ созылып жатқан өркеш –өркеш құмның мойын сияқты жіңішкелеу болып, иіле біткен жері» дегенді білдіреді.
319.	Мұзбел	Шуға асар жолдағы ең биік жолдарының бірі.
320.	Мұзарт	Райымбек ауд-ғы биік мұз таудағы асу.
321.	Мұғалжар	Қазақстанның батысындағы тау сілемі, мұнда көне дәуірдегі тарихи кешендер сақталған.
322.	Мұзтау	Алтай тауларының ең биік жоталарының бірі, Қазақстан, Ресей, Қытай және Монғолияның шекаралары ұштасатын, кей аңыздарда «жер кіндігі» саналатын мекен.
323.	Медеу	Алматы маңайындағы әлемге әйгілі мұз айдыны.
324.	Мыңадыр	Жаңаарқа ауданындағы тау.
325.	Мыңбай	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
326.	Мыңтөбе құмы	Атырау облысының оңтүстік-батысында орналасқан. Атырау облысы.
327.	Мырзабел	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
328.	Мырзашоқы	Қарағанды облысындағы тау атауы.
329.	Найзакескен	Кенесары ханның шайқасқан жерінің атауы.
330.	Нарсай	Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі жер атауы.
331.	Нарынқол	Нарын – жалпы түрік тілдеріне ортақ «жіңішке», «нәзік», қол – «өзен», «өзеншік», «өзен тарамы», «сай» мағынасында көрініс тауып, «жіңішке өзен» деген мағынаны білдіретін тарихи атау.
332.	Нарын құмы	Каспий маңы ойпатының солтүстік-батыс бөлігінде, Еділ мен Жайық өзендері арасында орналасқан. Атырау облысы.
333.	Нарын	Өзен. Балқаш көлі алабында, Қаражал тауының солтүстік батысында Нарын құрғақ арнасының жалғасы, Кең Нарын өзенінің жоғары ағысы, Балқаш ауданында.
334.	Наурызбай	Қостанай облысында тарихи елді мекен болған.
335.	Наурызбас	Жамбыл облысындағы ескі қала атауы.
336.	Нұра	Нұра – Қарағанды және Ақмола облыстары арқылы ағатын өзен.
337.	Нұрлы жол	Қазақстанның жаңа кезеңде мақсатты даму бағдарламасы.
338.	Наурызым	Қазақстанның солтүстігіндегі табиғи қорық.
339.	Обалы	Қола дәуірінің обалары Еңбекшілдер ауданындағы Тасшалқар көлінен оңтүстік-батысқа қарай 2 км жерде, Арбашыбұлақ өзенінің сол жағалауында орналасқан.
340.	Ойқарағай	Алматы облысы Райымбек ауданына қарасты өзен атауы.
341.	Оймауыт	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
342.	Омбы	Ресейдегі Омск қаласының қазақша атауы.
343.	Ортау	Орталық Қазақстандағы тау.
344.	Ойыл	Жайық алабындағы өзен.
345.	Оқжетпес	Бурабай көлінің жағасындағы тау.
346.	Оңайбұлақ	Қорым. Ақтөбе облысы Алға ауданының Есет ата ауылынан шығысқа қарай 11,3 км жерде орналасқан ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
347.	Ордабасы	қазақтың үш жүзі бас қосқан тарихи құрылтай өткізілген орын.
348.	Орбұлақ	қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық соғысындағы ірі жеңісінің атауы.
349.	Орқаш	Қорым. Мұғалжар ауданында Қаракөл ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 5 км қашықтықта орналасқан археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
350.	Отырар	Қазақстанның оңтүстігіндегі хандық дәуірдегі тарихи қала.
351.	Өлеңдісай	Ақтөбе облысындағы өзен атауы.
352.	Өлеңті	Ақтөбе облысындағы өзен, қыстау атауы.
353.	Өлке	Ақтөбе облысындағы елді мекен, шатқал атауы.
354.	Өрнек	Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы ауыл атауы.
355.	Өтес	Маңғыстау ауданындағы құдық, сай, қорым.
356.	Сабынкөл	Ақтөбе облысындағы Көл атауы.
357.	Сарыбұйрат	Қарқаралыдағы қыстаудың аты.
358.	Сағыз	Атырау облысындағы өзен атауы.
359.	Сағабүйен	Тарихи-археологиялық ескерткіш, ортағасырлық қалалалық орталық. Алматы облысы.
360.	Сағырлы	Ақтөбе облысындағы шатқал атауы.
361.	Сазды	Ақтөбе облысындағы өзен, қыстау атауы.
362.	Сайғақты	Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі тау.
363.	Самал сайы	Маңғыстау облысы Шетпе ауылынан 18 км солтүстік-батыс бғытта орналасқан ұзындығы 1,5 км шамасы аумағы 6 га болатын шатқал. Маңғыстау облысы.
364.	Сандықтас	Жамбыл облысындағы шатқал атауы.
365.	Сандықтау	Көкшетау өңіріндегі шың түрінде қалыптасқан гранитті шоқылары. Ақмола облысы.
366.	Сарай Бату	Алтын Орданың астанасы.
367.	Сарай Берке	Алтын Орда мемлекетінің екінші астанасы, 1260 жылы Берке хан салдырған.
368.	Саралжын	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен, қыстау атауы.
369.	Сарға	Маңғыстау облысындағы елді мекен, қорым атауы.
370.	Саржайлау	Алматы облысындағы жайлау атауы.
371.	Сарыадыр	Қарқаралы ауданындағы тау, Қу тауының солтүстік сілемі.
372.	Сарыбай	Қостанай облысындағы елді мекен атауы.
373.	Сарыбалық	Қостанай облысы Ұзынкөл ауданындағы Казанка елді мекенінің бұрынғы атауы.
374.	Сарыбұлақ	Ақтөбе облысындағы елді мекен, көл атауы.
375.	Сарыжар	Ақтөбе облысындағы шатқал атауы.
376.	Сарыкемер	Жамбыл облысындағы елді мекен атауы.
377.	Сарыкөл	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
378.	Сарықопа	Ақтөбе облысындағы көл атауы.
379.	Сарысай	Ақтөбе облысындағы елді мекен атауы.
380.	Сарытөбе	Жамбыл облысындағы орта ғасырлық қоныс орны.
381.	Сарыөзен	Орта ғасырдағы, алтын орда елді мекені. Жаңақала ауданының аймағында, Үлкен және Кіші өзендері аралығында Казталовка ауданының шекарасына қарай, Айдархан ауылынан батысқа қарай 10 км жерде орналасқан. Батыс Қазақстан облысы.
382.	Сарайшық	орта ғасырлық қала, Алтын Орданың ірі сауда және экономикалық орталығы болған.
383.	Сарыарқа	Қазақстанның ірі физикалық-географиялық және табиғи-тарихи аймағының бірі.
384.	Сарышоқы	Жалықпас болысы қыстаулары мен жайлауларының аттары.
385.	Сауран	ХІІ ғасырда ірі сауда орталығы ретінде іргетасы қаланған. Ақ Орданың астанасы болған.
386.	Сайрам	Қазақстанның оңтүстігіндегі орта ғасырдағы ірі қалалардың бірі.
387.	Саура сайы	Маңғыстау облысының орталығы Ақтау қаласынан солтүстік-батыс бағытқа қарай 80 км қашықтықта орналасқан. Маңғыстау облысы.
388.	Саумалкөл	Қарағанды облысындағы Қарқаралы ауданындағы көл.
389.	Сапибұлақ	Қорым. Алға ауданында орналасқан ерте темір дәуірінің және орта ғасырдың археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
390.	Сеңгір	Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы тау.
391.	Суатсай	Панфилов ауданының аумағында орналасқан өзен атауы.
392.	Сулы келес	Түркістан облысындағы өзен атауы.
393.	Сұлукөл	Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданындағы көл.
394.	Созақ	Қазақ хандығы астаналарының бірі болған тарихи қала.
395.	Сейхұн	Сырдария өзенінің ортағасырлық тарихи атауы.
396.	Сығанақ	ортағасырлық қала, Ақ Орданың астанасы болған.
397.	Cынтас	Қорым. Мәртөк ауданында, Елек өзенінің сол жағалауында, Сарыжар ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 8,2 км қашықтықта орналасқан археологиялық ескерткіші. Ақтөбе облысы.
398.	Сырымбет	Тарихи елдімекен, «Сырымбет» тарихи-этнографиялық мұражайы орналасқан.
399.	Сырдария	Орталық Азиядағы ірі өзен атауы.
400.	Сілеті	Ертіс алқабындағы өзен. Ұзындығы 407 км, облыс аумағындағы ұзындығы 302 км. Ақмола облысы.
401.	Тағылы	Қарағанды облысы Шет ауданындағы тау.
402.	Тайсауырын	Алматы облысы Райымбек ауданындағы тау.
403.	Тақсай	Батыс Қазақстан облысының Теректі ауданында сармат кезеңіндегі қорымнан алтын патшайым табылған орын.
404.	Талғар	Алматы облысындағы елді мекен атауы.
405.	Талдыарал	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы
406.	Талдыбұлақ	Алматы облысы Жамбыл ауданындағы өзен атауы.
407.	Талдық	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен атауы.
408.	Талдықұдық	Түркістан облысындағы елді мекен атауы.
409.	Талсуат	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
410.	Тамшалы	Маңғыстау облысы Түпқараған ауданындағы су көзі.
411.	Тамшыбұлақ	Тамшыбұлақ бұлағы көне заманнан келе жатқан, тас қабырғаларды жарып шығып, тамшылардан құралып ағып жатқан қасиетті бұлақ.
412.	Таңбалытас	Жартастарға, үңгір қабырғаларына, тастарға таңбаланған суреттер мен белгілері болғандықтан, ауыл орналасқан жартасты өңір солай аталған.
413.	Талас	Қазақстанның оңтүстігіндегі өзен, оның бойында көне тарихи ескерткіштер сақталған.
414.	Тараз	тарихи елді мекен атауы.
415.	Тарбағатай	Шығыс Қазақстандағы таулы жота.
416.	Тасбөгет	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
417.	Тасқара	Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі көне елді мекен.
418.	Тасқұдық	Көл, шатқал, құдық атауы.
419.	Тасөткел	Шығыс Қазақстан облысындағы елді мекен атауы.
420.	Тастөбе	Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісі тарихында ерекше орын алған жер.
421.	Текелі	Теміржол стансасы, кен өнеркәсібі бар. Тауда жабайы таутекенің көп болуымен байланысты осылай аталған.
422.	Текес	Өзен, Райымбек ауд.
423.	Темір	Ақтөбе облысындағы аудан, өзен атауы.
424.	Темірлік	Кеген ауданындағы елді мекен.
425.	Теректі	Қарағанды облысы Жаңаарқа ауданындағы тау.
426.	Терісаққан	Ұлытау ауданының қиыр солтүстігіндегі ауыл.
427.	Теріскен	Қызылорда облысындағы тұзды көл.
428.	Төрежал	Ерейментау ауданының оңтүстік-шығысындағы тау қыраты, халық арасында «Тарихи орда» атанып кеткен. Ақмола облысы.
429.	Төртоба	Қорым. Алтыдан астам же үйіндісі бар қорғаннан және жер үйіндісі бар қорғаннан және жерлеу-еске алу нысандарынан тұратын археологиялық ескерткіш. Ақтөбе облысы.
430.	Төртқұлан	Қарауыл-Қамбар болысының қыстауы
431.	Тобылғысай	Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі жер атауы.
432.	Тоғызбұлақ	Кеген ауданындағы елді мекен атауы. Тау етегіндегі үлкен сайдың әр тұсынан шықан тоғыз бастаудан ағып жатқан бұлақтарға байланысты о бастағы бұлақ аты Тоғызбұлақ аталып, кейіннен сол жерде орналасқан елді мекен аты да Тоғызбұлақ аталған.
433.	Тоғызтарау	Қарқаралыдағы қыстаудың аты.
434.	Тойтөбе	Аңыз бойынша 1391 жылы Самарқанд қаласынан оралған ақсақ Темір Тоқтамысты жеңген жеңісін тойлаған төбе.
435.	Тоқмансай	Ақтөбе облысындағы елді мекен, өзен атауы.
436.	Толағай	Жаңаарқа ауданындағы тау.
437.	Тораңғыл	Ақтөбе облысындағы өзен атауы.
438.	Торатбасы	Тау. Геологиялық, геоморфологиялық ландшафты типті ескерткіш. Батыс Қазақстан облысы.
439.	Торыш	Маңғыстаудағы ерекше тастар шар тәрізді конкрекциялылар алқабы. Ақтау қаласынан 100 км жерде орналасқан. Маңғыстау облысы.
440.	Түйе мойнақ	Түркістан облысындағы елді мекен атауы.
441.	Түпқараған	Маңғыстау облысы Түпқараған ауданына қарасты түбек, шығанақ.
442.	Түрген	Алатаудың арғы күнгей бетіне өтетін Түрген асуы.
443.	Түркістан	ортағасырлық қала, Қазақ хандығының астанасы болған.
444.	Түймекент	Ортағасырлық қалашық.
445.	Тұран	Түркістан өлкесінің көне атауы.
446.	Тұздыкөл	Алматы облысы Ақсу ауданындағы тұзды көл.
447.	Тұщыбек	Маңғыстау ауданындағы елді мекен, қорым атауы.
448.	Тұщықұдық	Атырау облысындағы жер атауы.
449.	Тобыл	Қазақстанның солтүстік-батысындағы өзен.
450.	Торғай	тарихи-мәдени өңір.
451.	Төрткөл	Ортағасырлық қалашық.
452.	Үңгіртас	Қарқаралының солтүстігіндегі үңгір.
453.	Үстірт	Маңғыстау облысы Қарақия ауданындағы дөңесті аймақ.
454.	Үшарал	Қаланың батысынан тентек өзені үш тармаққа бөлініп ағатындықтан Үшарал атаныпты.
455.	Үшқағыл	Қарағанды облысы Нұра ауданындағы тау.
456.	Үшқиян	Елді мекен атауы.
457.	Үшкөл	Қаратал ауданының шығыс жағындағы тұйық көл.
458.	Үштөбе	Үштөбе қаласының негізі 1928 жылы Түрксіб темір жолы құрылысының жүргізілуіне орай теміржолшылар станциясы тұрғысында қаланған.
459.	Үлкен Борсық құмы	Арал теңізінің солтүстік-батыс жағасынан Шалқар қаласына дейінгі аралықты қамтиды. Ақтөбе облысы.
460.	Үйсінтау	Тау, Райымбек ауданы.
461.	Ұзынарық	Түркістан облысындағы елді мекен атауы.
462.	Ұлпан	Ұзынкөл ауданындағы Пилкино елді мекенінің бұрынғы атауы.
463.	Ұлы Дала	Түркі тектес халықтардың, соның ішінде қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан материалдық және рухани құндылықтарының, этномәдени жүйесінің тарихи және табиғи тұрпаты.
464.	Ұлытау	Сарыарқаның оңтүстік-батыс бетінде орналасқан тау, хандар ордасы.
465.	Ұшқан ата	Қорым. Атырау облысындағы тарихи-мәдени ескерткіш. Атырау облысы.
466.	Хан ордасы	Ұлытаудағы жер аты.
467.	Хан тәңірі	«Хан-Тәңірі» шыңы Қазақстан Республикасының Қырғызстанмен және Қытаймен шекарадағы ең жоғарғы нүкте.
468.	Хан тоғайы	Жайық пен Шаған өзендерінің ортасындағы ну орман.
469.	Ханарық	Көне тарихи елді мекен атауы.
470.	Ханжатқан	Ханның ордасы.
471.	Хантау	тау атауы, осы өңірде Қазақ хандығы құрылған.
472.	Шақпақ	Жалықпас болысы қыстаулары мен жайлауларының аттары
473.	Шағала	Қостанай облысы Әулиекөл ауданындағы елді мекеннің атауы.
474.	Шағалалы	Орталық Қазақстандағы көл аты
475.	Шаған	Алматы облысындағы тау және Батыс Қазақстан облысындағы өзен атауы.
476.	Шалқар	Көкше өңіріндегі көл атауы.
477.	Шаңдыаша	Ақтөбе облысындағы өзен атауы.
478.	Шаңкөз	Қарқаралы ауданындағы тау.
479.	Шарын	Өзен атауы. Шатқал.
480.	Шектібай	Қостанай ауданындағы Александровка елді мекенінің бұрынғы атауы.
481.	Шеңгелді	«Шеңгел қалың өскен жер», «шеңгелі көп» мәніндегі атау. Елді мекен атауы.
482.	Шелек	Орта ғасырдағы қаланың орны. Еңбекшіқазақ ауданы, Шелек ауылының батыс жағында орналасқан.
483.	Шетпе	Маңғыстау облысындағы аудан орталығы.
484.	Шерқала	Ежелгі жер сілкіністері нәтижесінде пайда болған төрткүл ақ бор тау. Маңғыстау ауданы Шетпе ауылынан солтүстік-батысқа қарай 17 км қашықтықта орналасқан. Маңғыстау облысы.
485.	Шибұлақ	Ақтөбе облысындағы елді мекен, шатқал, сай атауы.
486.	Шилісай	Қызылорда облысындағы елді мекен атауы.
487.	Шымбұлақ	Жағасында көк майса шөп қалың өскен, шымы берік бекіп қалған жерден аққан бұлақпен байланысты қойылған атау.
488.	Шыңғыстау	Сарыарқаның шығыс бөлігіндегі тау жотасы, тарихи өңір.
489.	Шілікті	Ақтөбе облысындағы елді мекен, тау, өзен атауы.
490.	Шоқпартас	Алматы облысы Кербұлақ ауданындағы өзен атауы.
491.	Шоқпар орманы	Қобда ауданындағы 15 га жерді алып жатқан сирек өсімдік түрлері кездесетін орман. Ақтөбе облысы.
492.	Шөлтөбе	Ерте ортағасырлық қоныс орны.
493.	Шөптікөл	Қарағанды облысы Қарқаралы ауданындағы елді мекен атауы.
494.	Шұбар	Жаңаарқа ауданындағы жер.
495.	Шұбартау	Алматы облысы Алакөл ауданындағы тау атауы.
496.	Шуылдақ	Қазақстанда жекелеген фрагменттер түрінде сақталып қалған ежелгі жанартауларының қалдықтарының ішінде ерекше орынд Оңтүстік Мұғалжардағы Шуылдақ өзенінің ауданы алады. Ақтөбе облысы.
497.	Шымқорған	Қызылорда облысы Жаңадария өзені бойындағы қорған атауы.
498.	Ырғыз	Ырғыз өзені – Ақтөбе облысының Әйтеке би, Ырғыз аудандары арқылы ағып өтетін көне өзен.
499.	Ырғыз-Торғай мемлекеттік табиғи резерваты	Ерекше су және су маңындағы құс түрлерін сақтау үшін халықаралық маңызы бар сулы-батпақты жерлер ретінде табиғатты қорғаутізіміне енгізілген. Ақтөбе облысы.
500.	Ырыстомар	Қостанай облысындағы елді мекеннің тарихи атауы.
501.	Іле	Жетісудағы ең ірі өзен.
502.	Ясы	Түркістан қаласының ежелгі заманғы және орта ғасырлардағы атауы.

Дәстүрлі атаулар

Құрамдас бөліктерге атау беру және оларды қайта атау барысында басшылыққа алынатын ДӘСТҮРЛІ АТАУЛАР ТІЗІМІ

№	Атауы	Қысқаша мәлімет
1.	Абзал	қадірлі, асыл, аяулы, абзал адам (азамат, ана).
2.	Азаттық	еркіндік, еріктілік, бостандық.
3.	Айбалта	ұрыс қаруының түрі.
4.	Айбұғы	мүйізі үлкен, айшықты бұғы.
5.	Айдарлы	тасты төбе, шоқылы жер; сол жердегі қоныс атауы.
6.	Айдын	су алабы, көл беті.
7.	Ақжайлау	сонысы басылмаған, шөбі қалың, жазғы мал жайылымдық жер, қоныс.
8.	Ақбақай	жылқы малының аяғындағы ақ түсі; әнші, серілердің мініс атына қойған атауы.
9.	Ақбаян	әдемі, сұлу (қыз).
10.	Ақберен	1) бағалы матаның бір түрі. 2) сапалы пистонды мылтық.
11.	Ақбозат	жылқы малының ақшыл түсі.
12.	Ақбөкен	бөкеннің түлеген жүннен кейінгі түсі.
13.	Ақбура	арынды, екпінді, өжет; ру атауы; тотем.
14.	Ақбұлақ	суы мөлдір, ағысы қатты бастау-бұлақ;
15.	Ақдала	кең-байтақ жазық жер.
16.	Ақдидар	әдемі, сұлу келбет (қыз).
17.	Ақжар	өзен, бұлақ ағып жатқан жарлы өзек, сай.
18.	Ақжүніс	Ер Тарғын жырындағы кейіпкер.
19.	Ақжібек	жұқа, қымбат матаның түрі; қыз есімі.
20.	Ақкент	қасиетті мекен, шағын қалашық.
21.	Аққайың	қайың ағашының түрі. 2) өсімдік атауы.
22.	Аққу	қасиетті саналатын су құсы.
23.	Ақмоншақ	әдемі ақ түсті моншақ.
24.	Ақотау	жас жұбайлардың жаңа тігілген отау үйі.
25.	Ақсай	бастау, бұлақты сай; қоныс атауы.
26.	Ақсарай	хан ордасы орналасқан қала атауы.
27.	Ақсеңгір	таудың биік, үлкен шоқысы; қоныс атауы.
28.	Ақсу	ағысы қатты, тау өзені.
29.	Ақсу	Жабағылы – ежелгі қорық.
30.	Ақтасты	құрамында әк бар тасты жер.
31.	Ақтерек	терек ағашының көп, аса мол өсетін жері;
32.	Ақтоған	өзеннен егістік жерге тартылған үлкен бас арық (канал).
33.	Ақтолқын	ақ көбік атқан судың жал-жалдары.
34.	Ақтүбек	тарихи ұғымдағы жер атаулары.
35.	Ақшоқы	ақшыл тасты, биік таулы жер, сол жердің баурайындағы қоныс.
36.	Алаша	қолдан тоқылған түрлі-түсті өрнекті төсеніш.
37.	Алаш	Қазақтың ұраны. Бірігу, бір атадан тараған деген мағынада қолданылады.
38.	Алдаспан	ұрыс қаруы.
39.	Алдияр	мәртебесі жоғары адамдарға (хан-сұлтандарға) айтылатын ұлықтау сөз.
40.	Алтыбақан	әткеншек, байырғы қазақ жастарының ұлттық ойыны.
41.	Алтынкөл	суы тұнық, сұлу, әдемі көл.
42.	Аманат	өсиет, мойынға алған міндет.
43.	Аманжол	жолы ашық, жолы сәтті (адам).
44.	Арай	күн нұрының шұғыласы, сәулесі.
45.	Арғанаты	тарихи жер атауы, терістік-шығыстағы тау жоталары.
46.	Арғымақ	асыл тұқымды жылқы малы.
47.	Арқарлы	арқар көп кездесетін таулы аймақ.
48.	Арлан	қасқырдың ең мықтысы, үйірін бастаушысы.
49.	Арман	көкейтестi мақсат, тiлек.
50.	Арна	саға, су ағатын өзегі.
51.	Асқартау	биік, аспанмен астасқан тау.
52.	Атамұра	Мирастық, мұрагерлік деген мағынада қолданылады.
53.	Аякөз	Қозы Көрпеш жырында айтылатын Ай-Таңсық өзенімен байланысты елді мекеннің тарихи атауы.
54.	Байкент	сауда-саттық орталығы, базарлары бар шаһар.
55.	Байрақ	Ағаш сапқа, аттың басына, қару-жараққа, тағы басқа заттарға тағылатын арнайы айыру белгі.
56.	Байқала	бай, дәулетті шаһар.
57.	Байқоныс	төрт түлік малға жайлы, қырқа-қыратты жер.
58.	Байтақ	кең, ұлан-қайыр жер.
59.	Байғазы	қазақ дәстүрінде үлкеннің кішіге, негізінен балаға беретін сыйлығы.
60.	Балауса	жасөспірім, балғын.
61.	Балдырған	жасөспірім, жеткіншек.
62.	Байшұбар	батырдың мінген жорыққа мінетін аты.
63.	Бақдәулет	бақыт пен дәулеті сай (адам).
64.	Балбырауын	халық арасына кең тараған күй атауы.
65.	Балқантау	тарихи ороним.
66.	Баршынкент	тарихи қала атауы.
67.	Баян	тұpақ, тұpлау, тиянақ; Қозы Көрпеш-Баян Сұлу жырындағы Қозының ғашық жары.
68.	Баянды	тұрақты, тұрлаулы, берекелі.
69.	Баянтау	өзен-суы мол, шөбі шүйгін таулы жер.
70.	Бәйгеторы	жүлде алған жүйрік ат.
71.	Бәйтерек	Терек тұқымдасына тән ең биік ағаш.
72.	Береке	ырыс, молшылық, мол.
73.	Бесшағыл	шағылды жердегі қыстау-қоныстың атаулары.
74.	Бесік	нәpестені бөлеп жатқызуға аpналып жасалған, теpбелмелi ағаш төсек.
75.	Бозай	бетегелі, қауданды қыр оты; жылқы малының жайылымдық жері және осымен байланысты қойылған қоныс атауы.
76.	Бозкент	ақ кент, ақ қала.
77.	Бозтөбе	Жазық даладағы ақшыл биік шоқы.
78.	Бозқараған	хош иісті бұтасын ағаштың бір түрі.
79.	Бозінген	ақшыл айыр түйенің ұрғашысы; қоныс атауы.
80.	Бөген	жасанды су қоймасы; өзен, көл атауы.
81.	Бөрлі	Жер, елді мекен атауы. Түз жыртқышы көп далалық өңір.
82.	Бөрілі байрақ	бөрі бейнесі салынған байырғы көк түрік жұртының қасиетті байрағы.
83.	Бұлан	бұғы тектес қоңыр аң; қоныс атауы.
84.	Бұлбұл	торғай тектес дауысы әдемi әнші құс; сандуғаш.
85.	Бұлғын	теpiсi аса бағалы, қоңыp-күpең түстi кiшipек жыpтқыш аң.
86.	Бірлік	ынтымақ, ауызбipлiк, татулық; қоныс атауы.
87.	Дауылпаз	ұшқыp қыpан құс, сұңқаp; Үлкен жоpыққа қол аттанаpда соғылатын дабыл.
88.	Дарабоз	елден ерек батыр.
89.	Дәстүр	әдетке айналған салт-сана, ғұpып.
90.	Дидар	жүз, түp, келбет.
91.	Доланалы	долана ағашы мол өсетін жер атауы.
92.	Достық	жақын жора-жолдастық.
93.	Дулығалы	дулығаға ұқсас тау; сол таудан ағатын өзен; қоныс атауы.
94.	Еренқабырға	аса үлкен қаптал, жақтау; Ерен тауының солтүстік қабырғасы, қапталы.
95.	Ерке сылқым	кербез, сәнқой.
96.	Ерулік	көшіп келген үйге берілетін сыбаға.
97.	Емен	шамшат тұқымдасына жататын көпжылдық, бұтақты жуан ағаш.
98.	Жанартау	отты тау.
99.	Жаркент	Жетісу өлкесіндегі тарихи қала.
100.	Манартау	Жайлы қоныс, шексіз кең алқап
101.	Жас қыран	жаңа түлеген қыран.
102.	Желмая	шөлге төзімдi, күштi де жүйpiк түйе түлігінің түрі; аңыздағы Асан қайғының мініп жер шолған түйесі.
103.	Жерұйық	жайлы қоныс, бейбіт мекен.
104.	Жиделі	жиде жиі өсетін аумақ.
105.	Жуалы	жуа көп өсетін жер-су атауы.
106.	Жусан	ащы, көкшіл бозғылт түсті қыр оты.
107.	Жібек жолы	б.з.б ІІ ғасырдан басталатын тарихи-мәдени байланыс жолы.
108.	Астаукөл	Көл пішіні астауға ұқсас болғандықтан аталған Қарақыстақ тау қойнауындағы көл атауы
109.	Кәде	тұрмыс-салтта қолданылатын сый-сияпат.
110.	Кемеңгер	данышпан, асқан ақылды, дана.
111.	Кемер	өзен, көл, су арнасының жағалау жиегі; қоныс атауы.
112.	Наурызек	Наурыз айында келетін аяғы жіңішке, сары бауыр, көк ала торғай.
113.	Керегетас	қоныс атауы.
114.	Керкиік	құла мен торы аралығындағы қоңыр аңның түсі.
115.	Кертөбел	жылқы малының түр-түсі.
116.	Кершетас	қоңыр түсі басым керге жақын тастың түсі; қоныс атауы.
117.	Киікоты	етті, сабаны ыстайтын, тауда өсетін хош иісті шөп.
118.	Киікті	киік мекендеген жер.
119.	Көкжар	бұлақ-бастау ағып жатқан, жарлы өзек.
120.	Көкбесті	Ағыбай батырдың баптап мінген тұлпары.
121.	Көкорай	шалғынды, көгалды жер.
122.	Көкпар	ұлттық ат ойыны.
123.	Көкпекті	көкпек шөбі өскен жер; өзен, қоныс атауы.
124.	Көксай	таудың теріскей жағындағы бастау-бұлақты жер; сол маңайдағы қоныс атауы.
125.	Көксу	бастауын қардан, мұздан алатын суы ең тұщы тау өзені.
126.	Көктем	жазғытұрым шақ, наурыз, сәуір, мамыр айлары.
127.	Көктерек	теректің бір түрі. Қолдан еккен көктеректің атымен аталатын елді мекен.
128.	Көкшоқы	жасыл-желекті, биік шоқы; қоныс атауы.
129.	Көрімдік	жас нәрестені, жаңа түскен келінді алғаш көргенде берілетін кәде-сый.
130.	Күншуақ	шуақты, жылы жер.
131.	Қағанат	тарихи-көне. Қаған иелiгiне қаpайтын ел; саяси бipлестiк, мемлекет.
132.	Қазанат	жорыққа, алыс жолға шыдамды ат.
133.	Қазығұрт	топонимикалық елді мекен атауы.
134.	Қазына	1. түрлі бағалы заттар. 2. қазба байлық
135.	Қайнар	береке, молшылық көзі.
136.	Қансонар	жаңадан қар түскеннен кейінгі аң аулауға қолайлы кез.
137.	Қарабұлақ	сазды жер астынан шығып жатқан бұлақ; сол жердегі қоныс.
138.	Қарақат	мөлдір қара түсті жидек; қоныс атауы.
139.	Қарашоқы	таудың күнгей бетіндегі шоқы.
140.	Қарқаралы	топонимикалық елді мекен атауы.
141.	Қобыз	түркі халықтарының көне саз аспабы.
142.	Қоңырөлең	шөптің түрі; қоңырөлең шөбі қалың өсетін өзен, қоныс атауы.
143.	Қордай	көне түркі тілдерінде «қарлы (асу)» немесе «құрдың тауы» мағынасын білдіреді; қоныс, тау т.б. атауы.
144.	Қоржынкөл	Өзара жалғасқан тең екі бөліктен тұратын көл.
145.	Қосалқа	жүрек бейнесіндегі қазақ оюының және күйдің атауы.
146.	Қоскүмбез	қатар екі күмбез тұрған жер; сол жердегі өзен, қоныс атауы.
147.	Қосшоқы	таудың биік қатар тұрған екі шоқысы; сол аймақтағы қоныс атауы.
148.	Құлагер	құла мен кер араласқан түс.
149.	Құлаша	Абылай ханның ұрысқа, соғысқа мінген тұлпары.
150.	Құмкент	құмды аймақтағы қала.
151.	Құмсуат	құмды жердегі жерасты суы жақын құдық, суат.
152.	Құндызды	өзен-көлде тіршілік ететін терісі бағалы кішілеу аң жиі кездесетін қоныс, өзен-көл атауы.
153.	Қыз Жібек	қазақ эпостық жырының кейіпкері.
154.	Қызғалдақ	жазғытұрым кезінде шешек ататын алқызыл түсті дала гүлі.
155.	Қызылжар	топырағы қызғылт түсті, жар-қабақ; сол аймақтағы қоныс.
156.	Қырмызы	ашық қызыл түс; өте әдемі, сұлу.
157.	Лашын	сұңқар тұқымдасына жататын жыртқыш құс.
158.	Маралды	марал кездесетін таулы аймақтағы қоныс.
159.	Майбұлақ	қой түлігінің май жинайтын ақ от, қара отты күздік жайылымы.
160.	Майлыөзек	қой түлігінің май жинайтын изенді, жусанды күздік жайылымы.
161.	Майлысай	қой түлігінің май жинайтын изенді, жусанды күздік жайылымы.
162.	Майтөбе	қой түлігінің май жинайтын изенді, жусанды күздік жайылымы.
163.	Мәртөбе	бәйге төбе, ат бәйгесін өткізетін жер.
164.	Медеу	демеу, медет, сүйеніш, тірек; қоныс-жер атауы.
165.	Мерген	көздегнін атып түсіретін адам; қоныс атауы.
166.	Мұзарт	таудың мұз қатқан шыңы.
167.	Мұзбел	Ұлытау тау жүйесінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі тау.
168.	Мұзтау	қар жатқан, мұз басқан тау.
169.	Мұхит	теңізден де аса үлкен су алабы; қоныс атауы.
170.	Мыңбұлақ	бастау бұлағы өте көп тау алқабы, сондағы қоныс атауы.
171.	Назерке	назды, сылқым (қыз).
172.	Назқоңыр	қазақтың 100 әнінің біріне кіретін халық әні.
173.	Найзалы	найза ұстаған, найзасы бар. Найза – ұшы істік темірден істелген соғыс құралы.
174.	Наркескен	сом болаттан соғылған екі жүзді, түзу қылыш; күйдің атауы.
175.	Наршөккен	тау атауы.
176.	Нарқызыл	тұлпардың аты, Бөгенбай батыр баптап мініп, кейін Абылайға берген.
177.	Наурызым	атақты қорық; сол жердегі қоныс атауы.
178.	Несібелі	ризықты, ырысты, сыбағалы.
179.	Нұрлы	көрікті, гүлденген, жайнаған; қоныс атауы.
180.	Ордабасы	тарихи. Бұрынғы заманда хан-сұлтандардың, билердің бітім-шешім қабылдайтын жері;хан ордасы тұрған жер, қоныс.
181.	Ордалы	ордадай үлкен, тұқым-тұқияны көп, өсіп-өнген;
182.	Отан	атамекен, туып-өскен жер. Қоныс атауы.
183.	Отау	ұлға енші беріп, бөлек шығарғандағы кіші үй; тоғызқұмалақ ойынының ұялары.
184.	Өгем	Оңтүстіктегі Тәңір тауының батыс жағындағы жотасының географиялық атауы.
185.	Өренсай	таулы, қыратты жердегі сай; сайдағы өзен.
186.	Өркен	өсімдік сабағындағы бүршіктер түбінен пайда болатын желі, өре.
187.	Рауан	таң шапағы.
188.	Рауғаш	қышқыл дәмі бар, емдік өсімдік.
189.	Сақиналы	сақинасы бар, сақина тәрізді.
190.	Салқынбел	таулы аймақтағы, желді бел, белең.
191.	Самал	баяу ескен жанға жайлы жел.
192.	Самұрық	миф. ғажайып, алып құс.
193.	Сандықтау	үстіңгі жағы сандыққа ұқсас, сандық кейпіндегі тау; қоныс атауы.
194.	Сапаркент	керуен тоқтайтын, дамылдайтын қала; керуен жолындағы қала.
195.	Сарқырама	таудан, биіктен құлап ағатын өзен суы.
196.	Сарыжаз	кең жазық; жайлау.
197.	Сарыөзек	жазға салым бастау-бұлағы, өзен суы тартылып қалатын сайлы үлкен өзек.
198.	Сәйгүлік	жүйрік ат.
199.	Серпін	сыртқа тебетін күш; екпін, қарқын.
200.	Сұлутөр	таудың биік жоғары бөлігіндегі кең жазық, тепсең; қоныс.
201.	Сұлусай	табиғаты көз тартар әсем сай, сол сайдағы қоныс.
202.	Сұңқар	қыран құстардың бір түрі; ержүрек, батыр адам; қоныс атауы.
203.	Сұңқарлы	сұңқар мекен еткен аймақ.
204.	Сыбаға	сыйлы, құрметті қонаққа, жақынға арнап сақталған соғы еті, кәделі мүше; әр адамның өзіне тән еншісі, несібесі; пайда, кіріс.
205.	Сыбызғы	қурайдан, ағаштан немесе жезден жасалған үрлемелі аспап.
206.	Сынтас	ерте кездегі тастан қашалып салынған адам бейнесі, балбал; сондай –ақ балбал мүсінді құлпытастар кездесетін қоныс атауы.
207.	Сырбаз	байсалды, байыптылығымен қоса, сәнқой (ер) адам; кербез, сұлу, жайлы, салтанатты.
208.	Сырғалы	жабайы жоңышқаның бір түрі.
209.	Тайбурыл	эпос қаһарманының жорыққа мінетін аты.
210.	Тайқазан	тайдың еті сиятындай үлкен қазан.
211.	Талды	талдың қалың өскен жері, өзен-сулардың бойы; қоныс атауы.
212.	Тамшылы	шөлді, құрғақ аймақтағы жазиралы жер (оазис).
213.	Таңсамалы	таңғы салқын жел.
214.	Таукент	таулы аймақтағы қалашық.
215.	Тәуелсіздік	бабалар аңсауы, ұрпақтың қолы жеткен киелі кезең.
216.	Телегей	мұхитқа жалғасып жатқан теңіз.
217.	Телқоңыр	енесін құлын, тай кезінде еміп, еркін, бұла өскен жүйрік; күй атауы.
218.	Телкүрең	Телағыс батырдың тұлпары. «Қырымның қырық батыры» эпосында кеңінен баяндалады.
219.	Теңбілкөк	жылқының сиректеу ұшырасатын түсі.
220.	Тектұрмас	Тектұрмас күмбезі – сәулет өнері ескерткіші.
221.	Тобылғы	сабағы өте берік, түзу сай-салалы жерде өсетін бұтасын.
222.	Тобыл	өзен атауы.
223.	Толқын	көл, теңіз суының жал-жал түріндегі күшті шайқалысы.
224.	Тораңғы	өзен аңғарларында қалың боп өсетін ағаштың түрі; тораңғы өскен жер, қоныс атауы.
225.	Төрбұлақ	тау беткейлеріндегі бұлақ.
226.	Тұйғын	лашын тұқымдас қыран құстың түрі.
227.	Тұлпар	батырлардың жорыққа мінетін жүйрік аты; Қоныс атауы.
228.	Тұма	бұлақтың басы, бастауы. Сол жердегі қоныс атауы.
229.	Тұмар	тіл-көзден сақтану үшін ырымдап тағылатын дұғасы бар қасиетті зат.
230.	Тұмарлы	тұмары бар.
231.	Тұраркент	Елді мекен атауы
232.	Үшарал	өзен суларының үш тарамға бөлініп ағатын жері, сол жердегі қоныс атаулары.
233.	Үшқара	таудың күнгей бетіндегі жоталары, сол жерлердегі қоныс.
234.	Үшқоңыр	үш биік жота, сол жердегі қоңыр салқын, мал-жанға жайлы қоныс, жайлау.
235.	Ханжайлау	биік таулы жердегі, салқын-самалды қоныс, жайлау.
236.	Ханкөл	хан қоныстанған көл.
237.	Хантау	хан қоныстанған қыстау.
238.	Хантәңірі	таудың аспанмен астасқан биік шыңы; қасиетті тау.
239.	Ханшайым	ханның қызы.
240.	Шалқар	кең, үлкен көл. Сол жердегі қоныс атауы.
241.	Шамшырақ	жарық, сәуле.
242.	Шаңырақ	отбасы, тұрғын үй; әулет, үрім-бұтақ; қоныс атауы.
243.	Шапағат	рақым, мейірм, шарапат.
244.	Шарын	арынды, тасқынды, ағысы қатты өзен. Сол жердегі қоныс атауы.
245.	Шаттық	думан, қуаныш-қызық; қызық, қуанышқа кенелген жұртшылық, ауыл-аймақ.
246.	Шиелі	шиенің мол өскен жері; сол жердегі қоныс.
247.	Шөптікөл	Мал шаруашылығына ыңғайлы, жағасында шөбі шүйгін өскен көл.
248.	Шұрайлы	суы, оты мол мал жайылымдық жер; сондағы қоныс.
249.	Шынарым	биік, саялы-көлеңкелі ағаш.
250.	Шырайлы	көрікті, әсем.
251.	Шұбаркөл	көлдің, елді мекеннің атауы.
252.	Ықылас	ниет, пейіл, ынта.
253.	Ырысты	ырыс-несібесі, дәулеті мол.