Тоян қалашығы

Тоян қалашығы
Мемлекет	Түмен (Сібір) хандығы
Қазіргі жері	Ресей Федерациясы, Томбы облысы, Томбы қаласы
Басқаша атаулары	Тоянов городок

Тоян қалашығы (орыс. Тоянов городок) — Түмен (Сібір) хандығының құрамындағы ортағасырлық қала. Қалашықтың қалдықтары Ресей Федерациясы, Томбы облысы, Томбы қаласында, Том өзенінің сол жақ жағалауында орналасқан.

Тарихы

Тоян қалашығы мен айналасындағы қорымның сұлбасы (М.П. Грязнов, 1924). Қалашықтың орнын көрсететін қазіргі топографиялық жағдай

Қалашықтың атауы эушталық татарлардың бегі Тоянмен байланысты. Тарихи құжаттарға сәйкес, ол XVII ғасырдың басында Мәскеуге аттанып, орыс патшасының бодандығын мойындап, өз иелігінде қалашық салдыруды сұраған. Археологтар Тоян қалашығына ХІХ ғасырдың аяғында қызығушылық таныта бастады. Қалашықтың орналасуының сипаттамасы ХІХ ғасырдың аяғындағы деректерде кездеседі. Тоян қалашығын 1887 жылы А.В. Андрианов, ал қалашықтың маңындағы қорымды 1887 жылы В.М. Флоринский зерттей бастады. 1920-шы жылдары қалашыққа бірнеше танымал кеңес археологтары келіп, қорымның аумағында А.К. Иванов және М.П. Грязнов бастаған топ қазба жұмыстарын жүргізген. Бірнеше күннің ішінде 51 қорған қазылған. Экспедиция барысында Ленинград қаласындағы Орыс мұражайының қызметкері М.П. Грязнов қалашық пен қорымның сұлбасын дайындаған. 1946 жылы осы аудандағы ескерткіштерді құрамында А.П Дульзон, З.Я. Боярышникова, Е.М. Пеняев және В.С. Синяев болған топ зерттеген. 1950 жылы ТМУ ТФФ студенттері өндірістік тәжірибе кезінде екі қорғанда қазба жұмыстарын жүргізді. 1952 жылы Тоян қалашығының аумағында А.П. Дульзон барлау жұмыстарымен айналысқан. 2010 жылы «Архаика» ғылыми-практикалық орталығы О. Зайцеваның жетекшілігімен қалашықтың мәдени қабатын зерттеген. Көптеген құрылыс жұмыстарына қарамастан, ол бүгінге дейін сақталып, ғалымдар үшін қызығушылық тудыруда. 2011 жылы А.Я. Яковлев 1891 жылы Ф.Р. Мартиннің Тоян қалашығының қорымын қазу кезінде дайындаған жинағын жарыққа шығарды. 2012 жылы А.В. Матвеев пен С.Ф. Татауров жазба деректердің, этнографиялық мен археологиялық материалдардың көмегіне сүйене отырып, жергілікті халықтың Сібір хандығының құрамына енуін негіздеген. XVI ғасырдың аяғында осы аймақта мекендеген чат және эушталық татарлар көршілерінің шабуылдарына байланысты Көшім ханның билігін мойындауға мәжбүр болды.

Әдебиет

• Матвеев А.В., Татауров С.Ф. Сибирское ханство: военно-политические аспекты истории. Казань: Фэн АН РТ, 2012. 260 с.
• Плетнева Л.М. Тоянов городок (по раскопкам М.П. Грязнова в 1924 г.) // Из истории Сибири. Томск: Изд-во Томского ун-та, 1976. Вып.19. С. 65–89.
• Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2
• Яковлев Я.А. Могильник Тоянов Городок: Каталог коллекции Ф.Р. Мартина 1891 г. Из фондов Государственного Исторического музея (г. Стокгольм). Томск-Сургут: Изд-во Том. ун-та, 2009. 348 с.