Тува аспаптары

Тува аспаптары. Тува халқының өзгеше мәдениеті бұл халықтың бағзы заманнан бергі салт-жора, әдет-ғұрып және дәстүрлерімен тығыз байланысты дамып отыр. Сібірдің басқа халықтарына қарағанда тувалықтардың музыкалық мәдениетінде тек алтайлықтармен, хакастармен ғана емес, сондай-ақ моңғолдармен де көптеген ортақ жайттар бар. Мұның өзі тегін құбылыс емес, өйткені тува халқының қалыптасу тарихынан белгілі болғанындай, оның «... құрамына әр түрлі түркі элементтері ғана еніп қойған жоқ, сонымен қатар түркі тілдес тайпалар арасында ассимиляцияланған моңғол, самодий және кет элементтері де енді. Олардың арасында біздің заманымыздың, алғашқы ғасырларында қытай жылнамаларынан және XII—XIII ғасырлардағы орхон-енисей жазуларынан белгілі түркі тілдес ру, тайпалар топтары да болған. Тувалықтардың құрамында тувалықтар, алтайлықтар, хакастар және карагастар үшін ортақ көптеген ру, тайпалык, топтар сақталып қалған. Тувалықтардың халық болып қалыптасуына моңғол этникалық элементтерінің қатысуын тувалықтар арасында ассимиляцияланған Тумат, Мунгат және басқа осындай ру тайпалық топтар дәлелденеді».

Тувада, сондай-ақ басқа да түркі тайпаларында, ежелден келе жатқан дін шаманизм болатын. Ал Туваны өзіне бағындырған Маньчжурия басқыншылары бұл елге ламанизмді2 зорлап енгізді, ондағы мақсаты осы дінді идеологиялық қару ретінде қолдана отырып тува халқын езіп-жаншу еді. Буддизм музыкамен тығыз байланысты болды да ұлттық музыкалық мәдениеттің қалыптасуына ықпал жасады. Тувалықтарда музыкалық аспаптың жиырмадан астам түрі сақталған. Олардың біразы құдайға табыну кезіндегі діни салт-жораларды сүйемелдеу үшін пайдаланылған.

• Үрлеп тартылатын аспаптарға жататындары — лимби, мургу, тун, шоор, авырга, бушкуур, бурээ, чода, тос-эдиски, тал-эдиски;
• Шертіп ойналатындар — чадаган, дошпуур, чанзы;
• Қияқпен ойналатындар — игил, бызаанчы;
• Тілшелі аспаптар — демир хомус, хулузун хомус, соок хомус, ыяш хомус, шелер хомус;
• Ұрып ойналатындар — кенгирге,дунгур, шан, дамбыра; сілкігенде үн шығаратын аспап - орба.

Қияқпен ойналатын аспаптар

Бызаанчы

Анағүрлым көп тарағаны қияқпен ойналатын төрт ішекті аспап — бызаанчы. Оның ішектері қос қостан унисон бұрауына келтіреді, ал өзара квартаға «ре-соль» келтіріледі. Ал өзінің түрі мен жасалу құрылысы жағынан бұл аспап бәрінен де гөрі буряттар мен моңғолдардың қияқпен ойналатын моринхур аспаптарына ұқсас. Бызаанчының резонаторлық шанағы өгіздің мүйізінен жасалып, од мүйіздің жартысын, яғни бір жағын терімен қаптау өте сирек кездеседі. Тиек көн тері қақпақтың үстінде орналасқан. Ішектері жылқының қылы, қылқобыздағыдай ойнаған кезде ішек мойынға тигізілмейді. Дауыс саусақтың ішікке жанасуынан алынады. Қияққа араларын бір-бірінен алшақ, етіп, екі қыл тағылады.Қияқты ішектер арасында 4 ішек түгел дыбыстайтын етіп жүргізеді; бұл тұрғыдан алғанда тувалықтар ойнаудың өздеріне ғана тән өзгеше тәсілін игерген. Бызаанчымен көбінесе әндерді, батырлар жырларын сүйемелдейді. Көлемі: аспаптың ұзындығы —650 мм, мүйіздің ұзындығы —15,5 мм.

Бызаанчыдан басқа бұл күнде қияқпен ойналатын екі ішекті аспап — игил қолданылып жүр. Оның алтайдың икилиімен және хакастың ыыхымен көп ұқсастығы бар. Игилге тағылатын ішек жылқының қылы, мойнында перне жоқ. Туваның тағы бір шертіп ойналатын аспабы дошпулур мен игилдің де оншалықты айырмашылығы жоқ. Жергілікті халық осы аспаптардың арасында тек дыбыстату тәсілінде ғана айырма барын айтады. Игилидің бір данасы Алматыда Республикалық өлкетану музейінде сақтаулы. Оның көлемі мынадай: ұзындығы—790 мм, шанағының ұзындығы — 260 мм, шанағының ені — 190 мм.

Тілшелі аспаптар

Тува халқында тілшелі аспаптың екі түрі сақталған, олар — демир хомус және шелер хомус. бұл екеуі әр түрлі материалдан жасалады шелер хомусқа екі жағынан жіп тағылады. Ойнау кезінде жартылай ашық ауызға тақау келтіріп көлденеңдете ұстайды да оң жақтағы жіпті тартқылап, ортадағы тілшесін қимылға келтіреді, содан барып дыбыс пайда болады. Аспаптың шелер хомус аталуы ондағы жіпті тартқылауға байланысты туған.

Аспапты ұстағанда қолайлы болуы үшін сол жақтағы жіпті сұқ саусаққа орайды. Дауыс тілшенің тербелісінен туады, дауыс ырғағының өзгеруі еріннің қимылымен және ұрттың аумағын өзгерту арқылы реттеледі. Шелер хомустың даусы және оны ойнау тәсілдері жайында толық айта алмаймыз, оған себеп, бұл аспапты орындаушы музыкантты кездестіре алмадық. Өзіміз ол жақтан ала келген бір шелер хомустың негізгі фа тоны мен дыбыс қатарын анықтай алдық.

Бұл аспап дыбыстауы және техникалық мүмкіндіктері жағынан демир хомусқа ілесе алмайтын сияқты, сондықтан болар жұрт арасында кең тарай қоймаған. Бұл күнде Тувада Қызыл қаласындағы Алдан Маадыр атыйдағы республикалық өлкетану музейінде сүйектен жасалынған, соок хомус деп аталынатын аспап сақтаулы. Оның көлемі: үзындығы—100 мм, тілшесінің ұзындығы—80 мм. тілшесінің қалыңдығы —2 мм. Негізінен ағаштан жасалынатын нақ осындай аспаптар түркі тілдес халықтардың бәрінде де болған. Ұзақ тербелуі үшін тілшенің, үшын ауырлатып жасаған.

Көлемі мен түрі жағынан демир хомус алтайлықтардың комузына көбірек ұқсайды, ойнау тәсілдерінде алшақтык, аз. Демир хомустың, негізгі тоны «фа-диез», дыбыс қатары-мажорлы, диапазоны — октава. Көлемі: ұзындығы —65 мм, тілшенің түбінің ені —12 мм.

Шертіп ойналатын аспаптар

Шертіп ойналатын көне аспап дошпулур өзінің құрылысы жағынан алтайдың топшуурына, хакастың хомусына және қазақтың шертеріне ұқсайды. Н. М. Мартьянов атындағы Минусинск музейінде шертіп ойналатын аспаптар сақтаулы. Олар өздерінің түрі мен құрылыс жағынан бір-бірінен ешбір айнымайды, тек суреттеп жазуларына қарап, олардың бірі — хакастардікі, ал екіншілері — тувалықтардікі екенін білесіз., Дошпулур қазір қолданылудан қалған. Оған бұрын ширатылып оралған екі буда жылқы қылын тағады екен. Кейін ел ішіне тараған орыс балалайкасын да дошпулур деп атап кетіпті. Дошпулурлардың бірінің көлемі: ұзындығы — 780 мм, қақпағының ұзындығы — 280 мм, қақпағының ені — 220 мм.

Лимби — флейта тәріздес үрлеп тартылатын аспап. Ол буряттар мен моңғолдарда1 кездеседі. Лимби бамбуктан жасалынады. Жарылып кетпес үшін бамбукты әр түсынан шүберекпен орап тастайды. бұл аспаптың көлемі әдетте мынадай болып келеді: түтігінің ұзындығы —510-750 мм, түтіктің жуан жағының диаметрі —17 мм, жіңішке жағының диаметрі— 12 мм. Сегіз ойықтың әрқайсысының диаметрі —88 мм, үрлеу үшін жасалған бүйірдегі ойықтың диаметрі —9 MM. Нақ осындай аспап бақташылардың арасында қамыстан жасалып мургу деген атпен тараған. Оның төменгі дыбысы кіші октаваның «си-бемоль», диапазоны — екі октава шамасында, дыбыс қатары — мажорлы.

Дабыл қағу үшін пайдаланылатын аспап тун қабыршақтан жасалынады, металл мунштугі болған. Енді бір үріп ойналатын аспап малдың сирағынан жасалыныпты және чода — сирақ1 деп аталған. Аспапта ойнау ойықтары жоқ. Халық арасынан чоданы кездестіре алмадық. Аспаптын, ұзындығы —420 мм.

Мыстан жасалынып, үрлеп тартылатын аспаптар — бушкуур мен бурээ де сырт құрылысы жағынан бір-біріне ұқсас. Оларды ойнап халықты жиын-тойға шақырған, монастырларда діни салт-жораларды атқаруға пайдаланылған. Екеуінде де бүйір ойықтары жоқ. Бушкуурдың ұзындығы 3 метрге дейін жеткен. Бурээ ұзындығы мен диаметрі жағынан одан гөрі шағындау келген, бірақ даусы қаттырақ шығатын болған.

Аңшылар арасында үрлеп тартылатын аспап — авырга кездеседі. Ол алтайдың атыргысы мен хакастың пыргысынан айнымайды.

Ұрып ойналатын аспаптар

Тувалықтарда ұрып ойналатын өзгеше аспап — дамбыра бар. Екі жағынан да көн тері қапталған шанағынын, биіктігі —120 мм, диаметрі —100 мм. Ойнау кезінде аспапты жан-жаққа бұрып отырады, сөйткенде екі жағынан тағылған кендір көнді сабалайды. Дамбыра ламдардың аспабы болған және құдайға құлшылық еткенде қолданылған. Дамбыра көптеген халықтарда бар, оның атағы кең жайылған десе де болады. Қалмақтардың, қазақтардың, өзбектердің шертіп ойналатын аспабы — домбыра деп аталады, моңғолдарда — домбор2, буряттарда — домбро дейді. Ауғанның музыкалық аспаптарының арасында, шағын ғана келген, шертіп ойналатын екі ішекті аспап дамбура бар.

Тувалықтардың ұрып ойналатын аспаптарының арасынан кенгиргені айта кету керек. Шанағы екі жағынан терімен қапталған. Бүйірінде ағаш ілмегі бар. Ойнау кезінде кенгиргені ілмегінен іліп қояды да екі жағынан тоқпақпен ұрғылайды. Көлемі: шанағының диаметрі —520 мм, биіктігі —260 мм, сабағының ұзындығы —700 мм. Нақ осындай атау моңғолдардың аспаптарында да кездеседі, мысалы, хэнгэрэг.

Минусинск музейінде ұрып ойналатын аспап — шанның екі данасы сақтаулы. Бұлар — тувалықтардың металл тәрелкесі. Олардын, бірінің диаметрі —150 мм, екіншісінікі —100 мм. Шан монастырлардағы аспаптық ансамбльдерде пайдаланылған. моңғолдарда бұл аспап цэн (г) деп, қазақтарда — шың деп аталады.

Тувалықтарда шаманның аспабы — орба болған. Орба дегеніміз—сылдырмақ сақиналары бар тоқпақ. Онымен музыкалық аспап дунгурды ұрғылаған. Шанағының тек бір жағын ғана көн терімен қаптаған. Дунгурды ұрған кезде орбаға тағылған металл сылдырмақтар да дауысты күшейте түскен. Орбаның сабына қайыс пен шүберек байлаған. Бұл аспаптың аталуы да, жасалу үлгісі де хакастың орбасына, алтайдың орбасына өте ұқсас, әйткенмен оның құры- лысы қазақтың асатаяғының бас бөлігінен аумайды.

Жоғарыда айтылғандардан көретініміз, тувалықтарда түркі тілді халықтар үшін ортак, чадаган, дошпулур, хомус, игил, дунгур, орба, шоор, авырга тәрізді көне аспаптардық көбі сақталған. Басқа кейбір чанзы, хенгирге, лимба, бушкуур, бурээ тәрізді аспаптары моңғол мен буряттардық аспаптарына ұқсас.