Тілдік акустика

Тілдік акустика (грек. akustikos — естілім) дыбыстардың жасалуы мен олардың естілуін, дыбыстық белгілерді, сондай-ақ дыбыс құрылыстарын және оларды танып-білетін қондырғыларды жасайтын жалпы акустиканың бөлімі. Сөйлеу процесі акустикалық тұрғыдан екі салаға белінеді. Біріншісі — дыбыстың ауыз қуысында жасалуы. Оның үш жолы бар: дауыс жарғағының бірыңғай тербелісі арқылы пайда болатын дыбыстар; сейлеу мүшелерінің бірбірімен жуысуы арқылы жасапатын дыбыстар; сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен тоғысуы арқылыжасалатын дыбыстар. Екіншісі — ауыз қуысында әрбір дыбысқа тән тербелістердің екшеліп қалыптасуы, сейтіп дыбыстың ауыз және мұрын қуысы арқылыкеңістікке тарауы. Дыбыс кезі немесе дыбыстың пайда болу жолына қарай дыбыстар:

1. дауыс арқылы— дауыстылар мен үнділер;
2. сапдыр арқылы— қатаң жуысыңқы дауыссыздар мен қатаң аффрикаттар;
3. леп арқылы— қатаң тоғысыңқы дауыссыздар;
4. дауыс пен салдыр арқылы— ұяң жуысыңқы дауыссыздар мен ұяң аффрикаттар;
5. дауыс пен леп арқылы— ұяң тоғысыңқы дауыссыздар болып бөлінеді.

Дауыс арқылыжасалған дыбыстардың спектрі бірьщғай тербелмелі болады. Дауыс желбезегінің (жарғағының) серпілісіне тән ең төменгі жиілікті негізгі тон дейді. Оны FO деп белгілейді. Ал осы негізгі тонға еселеніп қосылып отыратын үстеме жиіліктерді гармоникадеп атайды. Тербеліс жиілеген сайын гармониялардың қарқыны азая түседі. Салдыр және леп арқылыжасалған дауыссыздардың спектірі біртұтас болады. Ауыз және мұрын құыстарын дыбыс тербелістерінің белгілі бір бөлігін күшейтіп не әлсіретіп отыратын резонаторлар деп қарастыру керек. Соның нәтижесінде әр дыбыстың езіне ғана тән спектрі қалыптасады (пайда болады). Осындай әр дыбыстың өзіне ғана тән тербеліс жиіліктерін сол дыбыстың форманттары дейміз. Форманттар төмендегі жиіліктен жоғары жиілігіне қарай нәмірленеді: F1; F2; F3. Әдетте форманттардың саны үштен аспайды. Дыбыстарды қондырғылар (аппараттар) арқылыталдағанда спектрдің ең көрнекі тұстарын формант деп белгілейді. Дауыстылар да, үнділер де біркелкі жасалады. Алайда дауыстылардың тербелісі үнділердің тербелісінің еніне қарағанда ауқымды келеді. Сондай-ақ, дауыстылардың спектрінде жоғары жиіліктер мол, керісінше, үнділердің спектрінде олар жоқтың қасы. Дауыстылардың да, дауыссыздардың да спектрінде форманттар бір-біріне жақын немесе бір-бірінен алшақ орналасуы мүмкін. Егер жақын орналасса, жинақы, алшақ орнапасса, шашыраңқы дыбыстар болып жіктеледі. Дыбыстарды акустикалық тұрғыдан қарастырғанда олардың спектрден басқа тағы да созылым белгісі бар. Тоғысыңқы дауыссыздар айтылу ретіне қарай екі бөліктен тұрады. Бірінші — сөйлеу мүшелерінің бір-бірімен тоғысу сәті, екінші — сейлеу мүшелерінің бір-бірінен кілт ажырау сәті, ал аффрикаттар үшін — сөйлеу мүшелерінің бірте-бірте ажырау сәті. Сейлеу үстінде сөз құрамындағы дыбыстар бір-бірімен үздіксіз байланысып, бір-біріне әсер етіп, бірінбірі икемдеп-икемделіп жатады. Осыған орай олардың акустикалық көрінісі де үздіксіз құбылып отырады. Сондықтан да дыбыстардың орнықты және етпелі бөліктерін шамамен ғана табуға болады. Кейбір түстарда дыбыстың орнықты (негізгі) белігі жоғалып та кетеді. Сөйлеуге дыбыстың негізгі тоны, созылымы, қарқыны да тікелей қатысты, олар белгілі бір ретпен езгеріп отырады. Тілдік акустиканың негізін салған Ф. Гельмгольц болды. Ғалым кезінде резонаторлар теориясын үсынған болатын. Осы теорияны әрі қарай Ц. Тибла мен М. Кадзияма дамытты. Сөйлеу теориясын қалыптастыруға нақты үлестерін тигізген Г. Фант пен Л. Фланаган болды.