Тілдің даму зандары

Тілдің даму зандары — лингвистикалық әдебиетте жиі кездескенімен, нақты мәні сараланып анықталмаған түсінік. Оның бір себебі — тіл білімінде даму және өзгеру деген ұғымдардын шегі жете анықталмауына байланысты. Қайсы бір тіл бірліктерінін өзгерістері, өзара байланыстары мен қатынастары, тілді жетілдіруге қатысты болмаса да, олардын дамуы ретінде қарастырылады.

Анықтамасы

"Даму" деген термин екі мағынада түсініледі:

1. тіл бірліктерінің бір күйден басқа бір күйге ауысуы;
2. қарым-қатынас қажеттілігінің күшеюіне байланысты тілдің бейімделу процесі.

Тілді тарихи дамып отыратын құбылыс деп тану тіл білімі тарихында әр түрлі теория туғызған, бірақ олар тіл дамуының себебі мен сипатын түсіндіре алмады. Мәселен, үнді еуропа тілдерінің шығу тегі олардың бәріне ортақ үндіеуропалық ататілден шыққаны туралы идея, Чарлз Дарвиннін эволюииялык теориясының кең таралуы — тілге, тілдің даму проблемаларына натуралистік көзқарасты тудырды (А. Шлейхер, Ф. М. Мюллер т. б.). Шлейхер тілді табиғи организммен бірдей деп қарап, тілдің дамуын екі кезенге бөледі: тілдің даму кезеңі (тарихқа дейінгі кезең) және тілдердің ыдырап жіктелу кезеңі (тарихи кезең). Туыс тілдердегі ататілден қалған дыбыстар мен формалардың ыдырауын, яғни алғашқы формалардын өзгеруін, ол тілдің дамуы деп есептеді. Мұндай идеялардан жас грамматиктерде құттыла алмады. В. Гумбольдт Тілдің Даму заңдары рухтың даму заңдарына тәуелді деп қарады. А. Шлейхер, Н. Я. Марр тілдердің әр түрлі морфологиялык (даралаушы, жалғамалы, флективті) типтерін тілдің сатылап дамуының нәтижесі деп санады. Сонымен бірге Н. Я. Марр және онын жолын куушылар Тілдің Даму зандарын экономикалық формациялардындаму заңдарымен, өндірістің дамуымен байланыстырып қарастырды. Тілдегі өзгерістердің даму заңдары мен оның себебін ажыратпау тілдің даму заңдары жайындағы қазіргі теорияларға да тән (Ф. де Соссюр т. б.)

Тіл дамуындағы эволюция және прогресс

Тіл дамуындағы эволюция және прогресс өзіндік ерекшелікгері бар аса күрделі ұғымдар болып табылады. Қоғам дамуымен бірге ойлау да дамиды, онын бәрі тілде ізін калды- Рады. Б. А. Серебренниковтін пікірінше, тіл дамуынын (процесінің) қатыстық және абсолюттік түрлері бар және олар бірдей емес. Тіл техникасы көбнесе қатыстық прогресті бейнелейді. Мәселен, әр түрлі тілдердегі дауыссыздардың ықпал заңдылығына ұшырап отыруы, толық дауыстылардың ықшамдалып отыруы т. б. осының көрсеткіштері. Бірақ тіл техникасындағы мұндай тенденциялар әр тілде әр түрлі болуына байланысты көптеген проблемалар туындайды. Тіл техникасындағы абсолюттік прогресс қоғамдық өмірдін күрделенген формаларына тілдің бейімделуімен сипатталады. Қоғамда өндірістік күштің өсуі, ғылым, техника, мәдениет дамуы, адамдардың әлеуметтік өмірінің күрделенуі, жана қатынастардың тууы т.б.— бәрі өмірге қаншама жаңа ұғымдар әкеледі, тілдің қоғамдық қызметінің артуына, стильдік түрлерінің кеңеюіне мүмкіндік береді. Тілдер қатыстық және абсолюттік прогресс бағытында қатар дамиды. Табиғи тіл ешқандай алдын ала болжаусыз, стихиялы түрде дамиды. Түйіндеп айтқанда,Тілдің Даму заңдарын тілдердін даму жолдарын прогрестік тұрғыда бағыттап отыратын түрақты және заңды тенденциялар деп анықтауға болады.