Тіл бейнелілігі

Тіл бейнелілігі - Абай поэзиясына орасан қуат-күш, көркемдік сәулет беріп тұрған - оның шығармасында қазақ халқының бүкіл өмірінің, әсіресе, сол дәуірдегі қоғамдық өмірінің шындығы терең бейнеленуі, әдебиеттегі ұлттық көркем ой, өмір құбылыстарын сөзбен бейнелеу, мүсіндеу шеберлігінің жарқырап көрінуі.

Абай поэзиясы

Абай поэзиясының тілі, сөз кестесі мен өлең өрнегі кіршіктей қоспасы жоқ саф таза халықтығымен, келісті қарапайымдылығы мен, тартымды сонылығымен құнды. Ұлы ақынның шығармаларында ойшылдық пен суреткерлік жарасымды бірлік тауып, аса маңызды қоғамдық, азаматтық, халықтық мәселелерді терең толғайтын жаңа сапалы поэзияның тууына негіз болды. Қазақ әдебиеті реалистік жазба әдебиеті үлгісіндегі нағыз лирикалық туындылардың жаңа түрлерімен молықты және осының өзі Абайдың ұлттық поэзиямыздағы ой-сезім жүйесін шексіз байытып, сөздің мағыналық, суреттілік қуатын арттыруына, тіл ұстартуына зор мүмкіншілік туғызып, бұл салада ақынның өнімді жаңалық табуына жол ашты.Абай поэзиясындағы адамның сезім дүниесінің орасан зор байлығы, сезімнің нәзіктігі мен өткірлігі, оқушыны баурап алатын керемет күші - осының бәрі ақынның тіл кестесіне, сөз қолдануына бөлекше сипат дарытқанын көреміз.

Сөз зергері

Абай поэзиясының тіліңде адамның жан тебіренісін, көңіл толғанысын, жүрек лүпілін, сезімнің сан құбылып толқуын көрсететін сипаттамалар, теңеу, астарлау және басқа бейнелі сездер өте көп кездеседі. Абай поэзиясында жүрек, көңіл секілді ұғымдарға берілген тың анықтамалар мол екені зерттеушілер назарын айрықша аударып келеді. Осының дұрыстығын мына мысалдардан айқын көруге болады: ыстық жүрек, сорлы жүрек, ауру жүрек, жылы жүрек, ынталы жүрек, мұз жұрек, асыл жүрек, асау жүрек, ет жүрек, жас жүрек, ызалы жүрек, шошынған жүрек, ит жүрек, шын жүрек, сұм жүрек, ақ жүрек, ғаділетті жүрек, өртенген жүрек, өрекпіген жүрек, үрпиген жүрек, қапаланған жүрек, айнымас жүрек, жаралы жүрек, сенген жүрек; сенімпаз көңіл, ер көңіл, жарлы көңіл, күңгірт көңіл, есер көңіл, қам көңіл, шын көңіл, қара көңіл, сынық көңіл, ақ көңіл, кірмеленген көңіл. Осылардың көбін ақын өзі туралы өз көңіл-күйін, сезімін жеткізу мақсатымен айтқан. Бұлармен қатар Абай жүректің көзі, жүректің оты, көңілінің көзі ашық, көңілдің жайлауы, ой өлкесі деген секілді астарлы сөздерді қолданады. Осы теңеулер мен астарлы сөздердің басым көпшілігі Абайдың өзі шығарған соны, жаңа үлгі-өрнектер екенін дәлдеп жатудың қажеті жоқ. Бірде ақын жүрегі кейіптеу бейне - астарлау арқылы сипатталады:

«Жүрегім менің - қырық жамау,
Қиянатшыл дүниеден...»

Осындағы жұлқыланып, кескіленген, қырыққа бөлініп, парша-парша болып, бөлшектенген жүрек бейнесі адамның бүкіл жан жүйесін тебірентпей ме? Әрине, солай. Және солай болатын себебі ол халық мұңын мыңдаған ақынның екініш-арманын, қастандық өшпенділіктен шеккен азабын, сүйенерге тірек таппай күйзеліп налуын - осының бәрін асқан көркемдік шеберлікпен жеткізіп тұр. Абай жапырағы қуарған ескі үмітпен жүріппін дейді. Елден қалайда ынтымақ, бірлік, әділдік табармын деп үміт еткен, енді күдерін әбден үзгендей болған ақынның сезім-күйін осы сипаттама дәл көрсетеді. Үмітті жапырағы қуарған деуі бір түрлі әсерлі, тартымды. Ол жапырағы сарғайып, солған ағаш (не шөп, өсімдік) бейнесін көзге елестетеді. Бірақ, бұл мысал адам мен ағаш бейнесін халық поэзиясындағы белгілі, үйреншікті болған қалпында тікелей салыстыру емес. Үміт - адамның көңіл күйін, сезімін білдіретін ұғым, түсінік, яғни, оның нақтылы заттық сипаты жоқ. Ақын соны ағаш (не өсімдік) бейнесімен жақындатып, өзгеше сипаттап, жапырағы қуарған деп отыр. Мұның өзі айтылатын ойдың бейнелілігін, өткірлігін арттыра түседі. Ақынның осындай өз қолтаңбасы айқын сезілетін бейнелі сөздер «Сегіз аяқ» өлеңінде көзге ұрып тұрады:

«Қайратым мәлім,
Келмейді әлім,
Мақсұт - алыс, өмір - шақ,
Өткен соң базар,
Қайтқан соң ажар,
Не болады құр қожақ?!
Кеш деп қайтар жол емес.
Жол азығым мол емес...»

Абайдың бейнелі сөздері сипаттауларының қай-қайсысын алсақ, ұлы ақынға тән зор мағыналық, көркемдік қасиеті көзге түседі. Мақсұт-алыс, өмір - шақ дегендегі алыс, шақ деген сипаттаулар қарапайым ғана сөздер екені рас. Ал, бірақ, осы сөздерде терең мағына жатыр. Алыс деген сипаттауы арқылы ақын өзі алдына қойған мақсаттың, сөз зергері, қоғам қайраткері болғандағы негізгі міндетім деп түсінген мақсатының қаншалықты зор әлеуметтік жалпы халықтық мәні бар екенін аңғартады. Осы мақсаттың жолына бар қалған өмірі жұмсалса да аз екенін айтқанда да ақын екі ұғымды (алыс мақсат пен шақ, аз өмір) шендестіру әдісімен қарама-қарсы қою арқылы, екі нәрсені екі түрлі сипаттау арқылы тағы да сол негізгі ойын ширата, шыңдай түседі. Адам өмірінің ең қызықты шағы ретінде алынып отырған «базар» да ете мағыналы астарлау болып шыққан. Ақын өмірінің ең өнімді, қызықты кезі етіп кетсе де, сол зор мақсат үшін күрестен таймайтынын айтады.

«Кеш деп қайтар жол емес,
Жол азығым мол емес...»

дегендегі жол, жол азық дегендер де жай ғана күнделікті айтылып жүретін ұғымдар секілді көрінуі мүмкін. Ал, шынында бұлардың да мағынасы, көркемдік қуаты ерекше зор. Өйткені, олар езінің әдеттегі мағынасынан басқа, әлдеқайда терең, мүлде тың мазмұнға ие болып, ұтымды астарлауға айналған. Біздің кез алдымызға әлдеқалай жолға шығып, кешеуілдеп, барар жеріне әлі жете алмай келе жатқан жолаушының бейнесі елестейтіні рас. Алайда, бұл - суреткер ақынның өз ойын, сезімін қазақ өміріндегі бір нақтылы шындықпен сабақтастырып, жанастыра білетін шеберлігінен туған нәрсе, көркем ассоциация. Абайдың осы сурет арқылы аңғартып отырған ойы және ап-анық. Жол дегенде алыс мақсатқа жетуге ұмтылған ағартушы, күрескер ақынның жолы, езінің өмір жолын қатар айтып отыр.Осы астарлы бейнені Абай басқа бір елеңінде тағы жаңаша жандандырып, мағынасын басқаша өсіріп қолданады.

«Адасып, алаңдама, жол таба алмай,
Берірек түзу жолға шық қамалмай,
Не ғылым жоқ, немесе еңбек те жоқ,
Ең болмаса кеттің ғой мал баға алмай...»

Мұндағы жол - көпшіліктің, қауым жұрттың жолы. Бірақ, бұл қаптап келе жатқан жолшылардың, не бір көштің жолы секілді өзінің тура, заттық мағынасында айтылып отырған жоқ. Түбі сондай жолаушының түзу жол таба алмай жүрген кезі сияқты өмірдегі нақтылы жағдайға негізделген, бірақ, ауыспалы мағынада қолданылған, халықтың тарихтық, қоғамдық жолын білдіретін астарлау. Ақын осы астарлауды дамытып, тұтас көркем сурет жасаған. Осы жолдағы елдің жөн таба алмай, адасуы - ескілік, қараңғылық шырмауынан шыға алмауы десек, Абай айтып отырған, елді соған бастап, бағыттап отырған жол - ерісті еңбектің, ғылым-білімнің жолы. Халықтың жүрегіне жол табуды, жаңа ой- пікір, жаңа сөзге жұрттың бетін бұруды армандау - бұл Абай поэзиясында асқан көркемдікпен бейнеленген және зор әлеуметтік мағына алған тақырып желісі.

«Адасқан күшік секілді,
Ұлып жұртқа қайтқан ой...»

деген ақын поэзиясындағы ең бір келісті жасалған астарлы бейне де оның осы асқақ арманымен ұштасып жатыр. Абайдың адамгершілік, ағартушылық, ақындық биік мұрат-мақсаттарды айқын көрінген, көркемдік қуаты аса зор туындыларының бірі

«Өлсем орным қара жер, сыз болмай ма?» Өлеңдегі әр kез, бейне шынайы терең мағыналы, шығарманың зор әлеуметтік , философиялық мәнін жеткізуге ат салысып тұр. Осы өлеңнің басында Абайдың өткір тілмен ұялшақ қыз бейнесін шендестіру әдісімен бір-біріне қарама-қайшы алуы өте әсерлі. Осы арқылы ол өмірі таусылғанша күресуден, залымдықты әшкерелеуден таймайтын ақын тұлғасын шебер танытады. Сол секілді адамның жүрегі мен ауызды қарсы қою да ақынға тән ерекше жалындылық, қызулық, албырттықты, алдына қойған арман-мақсатына шын зердесімен беріле білушілікті айқын аңғартады. «Асау жүрек аяғын шалыс басқан» деген мүлде тың, бұрын айтылмаған сез тіркесі екені әркімге аян болар. Абайдың басқа бір махаббат, достық жайын толғайтын елеңінде «асау жүрек» деген сез тіркесі кездеседі және мұндағыдан басқарақ мағына береді:

«Кейде есер көңіл құрғырың,
Махаббат іздеп талпынар.
Ішсем деп бейнет сусынын,
Асау жүрек алқынар...»

. Ал, «асау жүрек аяғын шалыс басқан» деген, әрине, одан күрделірек келісті жасалған бейнелі сөз. Бірақ, оның да айтып жеткізетін мазмұны шығарманың идеясына қарай әр түрлі болуы мүмкін екенін мойындауымыз керек. Айталық, дәл осы сөздер басқа бір қатардағы ақынның өлеңінде кездессе, оның Абай өлеңіндегі мыңмен жалғыз алысқан, қоғам кешін ілгері бастайтын мүлде жаңа жол іздеп шарқ ұрған ойшыл күрескер-ақынның бейнесімен ешбір байланысы жоқ болса, онда беретін мағынасы әлдеқайда тар болар еді. Әлденедей жай бір асаулықты, шалыс жүрушілікті білдіріп, сондайлық зор қоғамдық, әлеуметтік мәнге ие болмас еді. Соқтықпалы, соқпақсыз жер - өте терең мағыналы астарлау әдісімен жасалған бейне. Мұндағы жер дегені - сол кездегі ортаның, заманның, дәуірдің сипат-келбетін айтқаны. Сол ортадағы өмірдің шиыр-шиеленістері сан қилы, озат ойлы адамның алдына бөгеу, тосқауыл болып, ілгері бастырмайтын, соқтықпа күштері көп дегені. Қазақтың кең даласыңда, әрине, жол да, соқпақ та жеткілікті. Ақынның айтып отырғаны ол емес екені өзінен-өзі түсінікті. Мұндағы соқпақ деп отырғаны бұрынғылардан қалған үлгі, өрнек, жол-жоба десек, тіпті осылар да ел ішінде аз ба? Қазақ ортасыңда жалпақ жұртқа атағы жайылған дүлдүл көсемдердің, не бұл-бұл шешендердің ұстаған жолы, беттеген бағыты Абайға әбден қанық қой. Бірақ, Абай бар, белгілі соқпақты айтпаған. Ол сол қоғамдық ортада, қазақ халқының өмірінде көпшілікті ұлы ақын өзі арман еткен әлеуметтік тілек мақсатқа, үлкен жаңалыққа прогрестік қоғамдық даму жолына бастайтын бұрын соғылған соқпақтың болмағанын аңғартып отыр. Ендеше жерді соқпақсыз деуде, осы бір ғана сипаттама сөзде Абайдың өзіндік ақындық бейнесін, мақсат нысанасының, өмірдегі, өнердегі ұстаған жолының қаншалықты жаңа екендігін танытатын шексіз терең мағына жатқаны ешбір талассыз.

Халық қамқоршысы

Қазақ тілінің бір артықша қасиеті - етістіктен жасалған сипаттау (теңеу) енімді келеді. Абайдың «Болыс болдым, мінеки» атты өлеңінде болыстың сорақы істері, өрескел әрекет-қылықтары түгелдей оның өз сөздерімен сипатталады да, елеңде көптеген кездесетін етістіктер арқылы жасалған теңеу ақынның баяндауы - суреттеулеріне бірталай реттерде көрік беріп, жандандырып отырады.

«Болыс болдым мінеки,
Бар малымды ш ы ғ ы н д а п.
Түйеде қом, атта жал,
Қапмады елге т ы ғ ы н д а п,
Сүйтсе-дағы елімді,
Ұстай алмадым м ы ғ ы м д а п.
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін ш ы б ы н д а п.
Әлсіздің сөзін салғыртсып,
Шала ұғамын қ ы р ы н д а п.
Сыяз бар десе жүрегім,
Орнықпайды с у ы л д а п.
Сыртқыларға сыр бермей,
Құр күлемін ж ы м ы ң д а п... ...
Сасып қалдым, күн тығыз,
Жүрек кетті д ү п і л д е п.
Тың тұяқ күнім сүйтсе де,
Қарбаңдадым ө к і м д е п.
Қайраттанып халқыма
Сез айтып жүрмін к ү п і л д е п...
Күн батқанша шабамын
Әрлі-берлі д а л п ы л д а п...
Оязға жетсін деген боп,
Боқтап жүрмін б а р қ ы л д а п...
Кейбіреуге таяғым
Тиіп те кетті б а р т ы л д а п.
Ашылып омырау, күн ыстық,
Қойын кетті а л қ ы л д а п...
Табаныңнан тозасың,
Құр жүгіріпт а р п ы л д а п...»

Мұндағы сипаттамалардың мәнділігін, тартымдылығын олардың әрқайсысы белгілі әрекетті, жай-күйді өте әсерлі, дәл бейнелейтінінен-ақ көруге болады. Айталық, тығындап деген сөз болыстың пара бергіштігін байқатса, жүрегін суылдап, лүпілдеп жүретін етіп бейнелеу оның қорқақ, сужүректігін, ал қырындап, өкімдеп, күпілдеп, барқылдап деген айқындаулар тек момындарға күш көрсететін әдепсіз, ұсқынсыз кейпін танытады. Осындай әдіс атшабарды, оязды мүсіндеуде де қолданылған.

«Жай жүргенде бір күні,
Атшабар келді лепідлеп:
«Ояз шықты, сияз бар»,
«Ылау» деп, «үй» деп дікіддеп...
Ояз жатыр шартылдап...»

Лепілдеп, дікілдеп деген екі айқындау сөздің өзі- ақ өзінше кісімсініп, момын елге қоқаңдайтын ат шабардың сиқын қандай айқын елестетсе, шартылдап деген жалғыз сипаттау арқылы ояз тұлғасы нақтылы әрекет үстінде көрінеді. Осы келтірілген мысалдардан анық байқалатын нәрсе поэзия тілінде ауыспалы, туынды мағына беретін бейнелі сөздер мен қатар тура мағынасында айтылған қарапайым сөздер де бейнелілік, көркемдік сипат алады. Ерікте, құбылтып, түрлендірмей-ақ өз қалпында қолданылған сөздер де келісті, әсерлі болатынына әбден көз жеткізу үшін басқа да мысалдар келтірелік: «Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра тексермедім...» немесе: «Еңбегіңді білерлік еш адам жоқ, Түбінде тыныш жүргенді жек көрмедім...». Тура мағынасында алынған сөздерге көркемдік сипат беретін көркем ойдың қуаттылығы, әр сөздің ақындық ойды, сезімді жеткізуде орнын тауып, терең мағыналы етіп қолданылуы, әр сөздің өлең ырғағына сәйкес әуезді айтылуы, өлең тілі немесе көркем прозаның тілі тартымды болуы үшін ақын ауыспалы мағына беретін бейнелі сөздерді қалайда неғұрлым көп, мол қолдануға ұмтылады және сонысы оның артықшылығы деп санау дұрыс болмайды. Сөздің тура мағынада қолданылуы, туынды мағынада алынуы да қажет болған мөлшерде алынады, ол әр шығарманың мазмұнына, ондағы ой-сезім өзгешелігіне, шығарманың жанрлық, стильдік, тағы сондай сипаттарына сәйкес келеді. Абайдың өлең тіліндегі батыл, тың ізденістерді тудыратын оның ақындық ой-өрісінің өлшеусіз кеңдігі, қоғамдық мақсат-нысанасының, көркемдік дүниетануының мүлде сонылығы екені ешбір талас туғызбасқа керек. Абай шығармаларындағы сөз кестесінің, өлең тілінің табиғилығы мен қарапайымдылығы, олардағы қолданылатын бейнелі сөздердің құрылыс-бітімі, жасалу ерекшеліктері жағынан мейлінше ұтымды және терең мағыналы болып келуі - осының бәрі ұлы ақынның суреткерлігін, шеберлігін, көркемдік сезімінің өзгеше, биік сапасын танытады.