Тіл нормалары

Тіл нормалары белгілі бір лингвистік ұғымның тіл дербестігін айқындаушы барлық сөйленіс тәжірибелері мен дағдыларының, ерекшелік белгілерінің жиынтығы. Табиғи болмысы тұрақтылыққа, бір қалыпты орнықтылыққа негізделе тұрып, ол әр түрлі себептіліктерге сай ішкі өзгерістерді дебатынан кешіреді. Өйткені, бұның өзі әлеуметтік құбылыс болып табылатын тілдің әрі жасаушысы, әрі тұтынушысы - адамзат қоғамының үздіксіз өзгеріп, өсіп дамып отыру заңдылығымен тікелей байланысты. Тіл нормаларының осы біршама икемшілдігі нәтижесінде сөйленіс машықтарының қайсыбір тәсілдері белгілі бір замана сәттерінде ез біреге илігінен айрылып, жарыспалы жаңа мүмкіндіктермен молығады. Басқаша айтқанда, ежелгі норма әлі өз күшін жоймай тұрып-ақ, жаңа норманың нышандары «сөз жұмсау» қажеттілігіне айнала бастайды. Сөйтіп, тілде жарыстас сөздер, мәндес тіркестер, әртүрлі нұсқадағы қолданыстар пайда болады. Олардың өміршең, ұтымды түрлері уақыт талабына ілесіп, тіл ағымын бойлап кете береді, ал белсенділік таныта алмағандары бірте-бірте бәсеңсіп, тіл қазынасының бұйығы қорын жасаушы тарихаят дүниеліктерге айналады. Бірақ, кезеңі келгенде олардың қайта серпіліп, қарым-қатынастың өткір де өтімді кұрамына айналып кетуі әбден ықтимал.

Абай қаламгерлігі

Нормалы тілдің ерістеріне қатысты Абай қаламгерлігін сөз еткенде ең алдымен оның жалпыхалықтық сөйлеу құралдарын әдебилендіру жолындағы ұлан-ғайыр еңбегін атап өтуіміз қажет. Түркі жұрттарының өзі тұстас қалам иелері сез енерін шағатай әдебиетінің дайын үлгісімен өрбітіп, өз ана тіліне қомсына қарап, оның көркемдік қауқарын жоққа шығарып жатқанда, Абай қазақтың халықтық тілін ұстартып, ұлттық әдеби тіл дәрежесіне көтерді. Басқалар тіл тазалығын мансұқ етіп, «қара тілді» менсінбей, сәнқойлық қуып, «төре тіл» жасаймын деп жүріп, «шұбар тілге» ұрынып жатқанда, «Қазаққа қара сөзден дес бермеген» Абай «өлең - сөздің патшасын» қиыстырды. Профессор Қ. Жұбанов атап көрсеткендей, Абай шығармаларының «сөз төсегі» қазақ тілінің ез жиһаздарынан жасалды. Ана тілінің сөз қорын сарқа пайдаланған Абай, сөз мағынасын ашып, дәл қолдануды көздеді, «Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Ол ақынның білімсіз бейшарасы! » деген шарт қойды.

Шағатай стилі

Шағатай ақындарына еліктеген шәкірттік бала кездерін айтпағанда ол кемел шағындағы өлеңдерін қазақтың құнарлы тілімен жазып кетті. «Кітапшылдық» дәстүріндегі әредік сөз қолданысты оның кейбір айрықша күйініш, не сүйініш үстіндегі ақындық шалықтауларынан ғана ұшыратуға болады. Мысалы, оның Әбдірахман ауырып жатқандағы тәңірге жалбарынған

«Алланың рахматын,
Жар тұтып әрнеге,
Әбдірахман ол атын,
Үйреткен жүмлеге»,

-деп басталатын өлеңіндегі асты сызылған қолданыстар мән сиқат, сұнғат, нама, сүрме сияқты «шағатайшылдықты» басқа елеңдерінен аса кеп кездестіре бермейміз. Әдеби тілдің лексикалық нормасын Абай осылайша тіл тазалығы тұрғысынан қалыптастырды. Сөздердің айтылуы мен жазылуы үнемі сәйкеспейтіні мәлім. Сондықтан жазуда фономорфологиялық принцип басшылыққа алынады да, негізінен сөзердің жеке тұрғандағы бітімі сақталады. Ал, сөйлеу ағымында бір-бірімен тіркесу, жалғасу, бірігу нәтижесінде сөздер байырғы дыбыстық құрамын өзгертіп, сөйленіс ыңғайына икемделеді. Бұл - орфоэпиялық заңдылық. Жазба тексте тарихи төркіні ескеріліп таңбаланғанмен, дұрыс сөйлеудің ілгерінді-кейінді ықпалдарға түсіп сингармонияланған, яки іштей үндескен сөздердің тізбегін оқырман орфографиялық берілімінде емес, орфоэпиялық норма бойынша айтып саптауы тиіс. Жазу емлесін бұзбай қолданатын ақын-жазушы үндестік заңдарын, буындардың жылысу, кірігу қажеттіліктерін елемей кете алмайды, қайта оларды толық игеру арқылы ғана сөздердің оқылуына қойылатын орфоэпиялық талаптарды түсініп, дұрыс ұйқас құрайды.

Өлеңді байыптау

Абайдың ақындық даналығы сол тіл құбылыстарын әріден байыптаған. Оның өлеңдерінің барлығы дерлік әрі орфографиялық, әрі орфоэпиялық жағынан мейлінше нормаға сай болып келеді. «Айттым сәлем, қалам қас, Саған құрбан мал мен бас», «Мен сәлем жазамын, қарағым қалқама...», «Көзімнің қарасы, Қөңлімнің санасы...», «Барымта мен партия, - Бәрі мастық, жұрт құмар...», «Бойы бұлғаң, Сөзі жылмаң, Кімді көрсем мен сонан...», «Жүрегім менің қырық жамау, Қиянатшыл дүниеден...» , «Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен, Менмен, кердең, қайғысыз, еркеңіліңмен...», «Бір кісі - мыңға, Жүз кісі - сұмға әлі жетер заман жоқ, Қадірлі басым, Қайратты жасым Айғаймен өтті, -амал жоқ» тағы басқа Міне, буын құрамы жағынан әр түрлі ұйқасқан осы өлеңдер қалай жазылса, солай оқылады. Өйткені, бұларда айту нормасы мен жазу нормасы етене қабысқан. Абай өлеңдерінің әуезділігі, музыкалылығы да осыдан. Морфологиялық норма тұрғысынан келгенде де Абай қолданған сөздер әдеби дұрыс тұлғасын тапқан. Түбірге қосымша жалғап сөзді түрлендіру тәсілдері ұстамды грамматикалық заңдылықтарға қайшы келмейді. Мысалы, оның әдеби тілдегі «бүкіл» тұлғасының орнына жергілікті мұқым сөзін, «ылди», «жыра» деудің орнына ырға диалектизмін қолдануы әредік жайлар. Ара-тұра Абай шет сөздерді де қазақ тілінің морфологиялық құрылымдарына ұйқастыра қолданып, ұйқас бунақтар жасайды. «Сіз бір-сұңқар, шаһбаз, Жер жүзінен алған«баж»,- деген тармақтарды ақын «Біздей ғарып есепсіз, Есігіңде жүр мұқтаж», - деп тұйықтайды. Бұндағы соңғы тармақтағы қазаққа етене сіңіскен «мұқтаж» сөзіне ұйқасып тұрған шаһбаз қазірде «сабаз» болып айтылатын сын есімнің түпкі тұлғасы, ал, баж- алым-салық, контрибуция, эмбарго мағынасындағы кірме сөз, негізінен «кітаби тілде» қолданылған. Абай бұларды қазақтың құлағына сіңісті, жатық тұлғалы сөзбен шебер қиындастырған. Сөйтіп, олардың морфологиялық бірлігін құраған. Осы орайда ақынның «Жөнді жөнсіз, Сез - теңеусіз, Бас пен аяқ бір қысап, ұрысса орыс, Елге болыс Үйден үрген итке құсап...» деген шумағында да атап кетуге болады. Бұнда «есеп» деген мағынадағы хисап арабизмін қатыстырып, Абай бір қысап түріндегі бунақ жасағанда, оның«итке ұсап»деген соңғы бунаққа тұлғалық жағынан толық сәйкесуін көздеген. Жалпыхалықтық қолданыста осы «итке ұсап» тіркесімі кірігіп, «ит құсап» болып та трансформацияланып кетеді. Абай бұндай ауытқуға бармаған. Демек, норманы сақтаған. Сонымен қатар, Абай кейбір реттерде шағатай әдеби тілінің дағдылы ырғақ-әуенді ұйқасымдарынан да бойын тежеп ұстайды. Мысалы , «Бір жақсы күнім!» - деп, қызықпен сөйлесіп», - дегендегі асты сызылған сөзді шағатай үлгісінде сөйлесіп деп қолданса, осыдан кейін келетін: «Артынан: - ол нем? - деп, ұялып, кезнесіп», - деген тармақтардың соңғы («кезнесіп») бунағымен толық ұйқасым табареді. Бірақ олай етпеген. Сол сияқты, «Қара қатын дегенге, қарақатын, Үзіп-жұлып, алып жүр қанағатын» деген жолдардағы қара қатын, қанағатын сөздеріне толық ұйқастыру үшін «шариғат» сөзіне «Қазақтың сен қайтесің шариғатын», - деп қолданып, тұлғалық сәйкесем жасайды. Алайда, Абай шағатай әдеби тіліндегі ежелгі түркілік сөз тұлғаларынан ада-күде қол үзген емес. Керісінше, өлеңдеріне айрықша өң беретін тұстарда ол көне формаларды жаңа заманғы қолданыстармен жарыстыра да беріп отырады. Мысалы: «Егерде шайтандыққа жетсе қолым, Алдауға арланар ем адам ұлын» дегендегі соңғы тіркесім (адам ұлын) - Абай туғызған жаңа қолданыс. Қазақтың жалпыхалықтық сөйлеу немесе жазу тілінде «адам ұлы» емес, адамзат, адам баласы деген фразалық тіркестер қолданылатыны мәлім. Әйтсе де, «адам ұлы» - синтаксистік ыңғайдағы жаңалық. Ал, Абай осы тіркесімді көнелендіріп, «адам ұғлына» деп те келтірген.

«Буынсыз тілің, буулы сөзің, әсерлі адам ұғлына,
Кісінің сөзін, ұққыш - ақ (сын) өзің,
Қайсығын түзеп тұғрыға...»

- деген жолдардағы уғлына, тұғрыға деген сөздерді қазіргі тіліміздегі «ұлына», «тұғырға» болып айтылатын морфологиялық құрылымдардың әрдегі жалпы түркілік сипат алған нұсқалары ретінде пайдаланған. Сол сияқты ақынның: «Әбіштің сыйқатын, Беркітсең кеудеге, Рәушән сыйпатын, Тез көрсет бендеге, Осындай шапқатын, Ұмытам мен неге?» - дейтін өлең тармақтарындағы сыйқатын беркіту, рәушән сыйпатын, бендеге тез көрсету, шапқатын ұмытпау тәрізді сөз орамдары да қазақ тілінің өзіндік мүмкіндіктері мен қайымдаса қолданылып келген шағатай әдеби тілі стилінің айырым көріністері. Осы тұрғыда Абайдың көне қазақ тілі деректерін де мол қармағанын және оларды өз поэзиясына айшықтандыра кірістіріп отырғанын ескеру қажет. Мысалы, оның «Ішім-өлген, сыртым - сау» өлеңінде: «Топ болғанда көресің, Түрлі дауды жүз тарау, Аяғында сендейлер, Көрмей жүр ме қанталау?» - болып келетін асты сызылған сөз хан талау деген көне тіркесімнен кіріккен. Қазақ ұғымындағы «ең үлкен», «ең басты», «ең әйгілі» деген белгілер бұрын «хан» эритетімен айқындалып, «хан базар», «хансонар», «ханжоса», «хан тәңірі», «хан жайлау» тағы басқа түрінде тіркескен. Қынаға бояған қызыл сақаны «хан сайлап», асықты шашып салатын ойындағы ұпай тапасының ең үлкені «ханталапай» депаталған. «Талау», «тонау» тұлғалы қимыл атаулары ежелден-ақ заттық мағынада қолданылып, «талауға түсу», «тонап алу» дейтін тіркесімдер жасағаны секілді Абай қаламымен бедерленген «хан талау» да жоғарыдағы «хан талапай» мәніндегі талау, таланудың ең үлкені. Көне тұлғаларды әдебилендіру талабын Абай өз өлеңдерінде де, сондай-ақ, хатқа түскен қарасөздерінде де жүзеге асырып отырған. Мысалы, халықтық тілде бір жайттың анығына жету, түбін түптеу мағынасында айтылатын сөз қолданысты ол өзінің «Жиырма бесінші сөзінде» және «Қырық үшінші сөзінде» ұғымын тауып, «түбегейлету» деп береді: «... мен айтқан үш қуаттың ішінде екеуі, яғни, сила притягательная однородного менен подвижной элемент. ...Бұларды түбегейлеткенде жақсы нәрселерді түбегейлетіп, жаман нәрселерден бойды ерте тыйып алуға керек» (43 сөз). Ол өзгелік етіс тұлғалы баяндауыш мәніндегі етістіктерді Абай пысықтауыш қызметін атқарушы көсемше етістік қалыбында да қолданады: «Сонда өзге қазақ балаларынан артық үйренгені немене, қай көп үйреніпті? - Кірді-шықты, ілді қашты, түбегейлеп қуған бала жоқ» (25 сөз). Абайдың ақындық шабытына арқау болған айырым қолданыстың бірі «тұл бойы» тіркесімі. Ақын күллі қазаққа мәлім «тұла бой» тіркесін біледі және оны шығармаларында орнымен пайдаланып та отырады. Мысалы , ол «Келдік талай жерге енді» өлеңінде «Адам деген даңқым бар, Адам қылмас халқым бар, Тұлабойым шімренді...»-деп отырып, «Тыныштық сүймей, қышынып, Өтірікке түщынып, Пәледен тұрмас шошынып, Тұла бойы желік жеңгенді», - деп те қолданады. Осы аталған «Абай айшығы» ақынның басқа өлеңдерінде мына түрде бой түзегенін қараңыз:

1. «Ақылы жоқ, ары жоқ шуылдақты, Күнде көріп, тұл бойы жиіркенген».
2. «Қоймасаң, қайғы ауыр боп, Тұл бойыңа тарайды». «Тұл бойың ұят - ар едің, Ескеріп істеп, ойлаған».

Абайдың сөз қолданысындағы жазба әдеби тілдің нормасынан ауытқушылықтың кейбір көріністері ауызекі айтылымдағы фономорфологиялық қысқарымдарды сақтап жазуы деуге болады. Мысалы, қазақ тіліндегі сусымалы сонар дыбыстардың ауызша сөйлеу үстінде кейде түсіп те қалатын заңдылығына сай ақын болып, келіп тағы басқа көсемше тұлғаларды боп, кеп түрінде қолданатыны тәрізді, аяғы -л дыбысына бітетін ол, сол түріндегі сілтеу есімдіктерін де «о», «со» деп келте қайыра береді. Жазу нормасы бойынша сөйленісте «жұтылып» кететін ауыз жолды сонар -л дыбысы хатқа түскенде сақталып таңбалануы шарт. Ал, Абай оларды естілуінше хаттағы «Бір қыс сақта, тас болма сен де о(л) ғұрлы...», «Бір жағынан қысқанда о(л) да азынап...» деген тармақтардағы «ол» есімдігі естілуінше емес, түпкі түбірін бұзбай жазылуы тиіс. Сонар -л дыбысының «сусымалы» болып аталуы ауызша айтқанда «жұтылып» кететіндігінен ғана емес, сондай-ақ оның «ойнамалы» болуына да байланысты. Мысалы , ол - сөйлеу машығында бүтін сөз құрамынан сусып түсіп қалмай-ақ, өзіне табиғаты жақын мұрын жолды сонар -н дыбысымен орын ауыстырып жібере алады. Сондықтан жалпыхалықтық тілде айнал етістігі айлан болып та айтыла береді және сол үлгідегі поэтикалық өрнек те жасайды. Осы құбылысты Абай да пайдаланған. Ол айналғыш тұлғасының метатезаға ұшыраған сыңары есебінде айланғыш қолданымын алып, оны ойланғыш паронимімен жұптастыра, ішкі ұйқас құрайды.

«Лап бергіш, көт айланғыш, қайта ойланғыш,
Тиянақ оты сөнген бойларының...»

- дегендегі алғашқы тармақтың соңғы екі бунағы: көт айланғыш, қайта ойланғыш -л/-н дыбыс алмасуы негізінде өзара ұйқасып тұр. Әрине, ұйқасым бірлігінің сақталуы бунақтардың симметриясы, буын санының теңдестігі секілді просодиялық белгілердің қатыстылығына да байланысты екенін жоққа шығаруға болмайды: әйтсе де, айланғыш - ойланғыш сәйкесімі түріндегі толымды ұйқас үшін метатезалы дыбыс алмасудың (н-л) қажет болғандығы сөзсіз.

Әредік болса да Абай туындыларында гаплологиялық қысқарым түрлері де ұшырасып қалады. Мысалы, ақынның:

«Ел тыныш болса азады,
Ерігіп өле жазады...»

- деген ұйқасымында соңғы «жазады» етістігі шын мәнінде жаз - дай-ды тұлғасының ауызекі қолданыстағы гаплологияға ұшыраған түрі. Бұл заңдылық бойынша ұқсас артикуляциялар (тіл дыбыстарының мағыналы түйдектері)сөйлеу үстіңде бірін-бірі ығыстырады. Мысалы , жоғарыдағы «өле жазады» әуел бастағы өле жаз(да) ды тіркесімінің ықшамдалып айтылған түрі. Бұл - дыбысталуы ұқсас да - ды айтыл ымдарының бір жерге сыйыспауынан болған құбылыс. Абай осы айырым қолданысты жазба тіл нормасына енгізбек болған. Абай тілінің сөйлемдік жүйелері қазіргі жазба әдеби тіліміздің нормаларына толық сай келеді. Өлең құрылысындағы кейбір ауызекі дәстүрдің көріністерін атамағанда поэтикалық синтаксисі де осы замандағы өлшем деңгейінде. Тек оның Қара сөздеріндегі кейбір сөйлем құбылыстарынан ғана «шағатайшаға» шалыс кітапшылдықтың табы білініп қалады. Мысалы : «Екінші - бұзақылар... ауқаттыларды азғырғалы әлек болып жүр. Кім азса, мен соған керек боламын» деп (11 сөз) түріндегі, немесе: «Кейбіреулер айтады: Ақыл жибили болмаса да, талап - жибили» (43 сөз), сондай-ақ: «Бағана айттық қой, жан қуаты басында кішкене болады, ескермесе жоғалып та кетеді, ескерсе, күтіп айналдырса, зораяды деп...» (сонда), сияқты грамматикалық құрылымдардың баяндауыш мүшелері сөйлемнің басында келген. Қазіргі стиль предикаттың субъектен (іс иесінен) соң тұруын қажет етеді. .