Түрікменбашы (қала)

Түрікменбашы
	Елді мекен
	Түрікменбашы
	түрікм. Türkmenbaşy
Әкімшілігі
Хяким	Амангелди Исаев
Тарихы мен географиясы
Координаттары	40°1′N 52°58′E / 40.017°N 52.967°E
Құрылған уақыты	1863
Бұрынғы атаулары	1993 жылға дейін Красноводск
Тұрғындары
Тұрғыны	68,2 мың адам (2015)
Ұлттық құрамы	түрікмендер, орыстар, қазақтар, татарлар
Этнохороним	түркіменбашылықтар
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+993 243
Пошта индексі	745000
	Түрікменбашы
	Түрікменбашы шекарасы

Түрікменбашы^[1] (түрікм. Türkmenbaşy; 1993 жылға дейін - Красноводск) - Түрікменстанның батысындағы Балқан уәлаятының құрамына кіретін қала. Каспий теңізінің шығыс жағалауында Ашхабадтан батысқа қарай 580 км жерде орналасқан. Қала аумағында ірі халықаралық теңіз порты орналасқан. Түрікменбашы - Түрікменстанның мұнай өңдеу өнеркәсібінің орталығы, сонымен қатар мұнда аймақтағы ең үлкен Аваза курорты орналасқан.

Түрікменбашы халқының саны - 68,3 мыңға жуық (2015 жылғы дерек бойынша)^[2].

Атауы

Қаланың түпнұсқа атауы-Красноводск. Аңыз бойынша, бұл жергілікті "Қызыл-Су" жер атауының аудармасы (түрікм. Gyzyl suw), өйткені Түрікменбашы шығанағының суында қызғылт реңктері бар планктон көп жүреді.

"Түрікменбашы" атанған Түрікменстанның тұңғыш президенті Сапармұрат Ниязовтың құрметіне ("түрікмен басшысы"деп аударылған)^[2].

Әкімшілік бөлініс

Қала екі атырапқа бөлінді: Аваза және Кенар, олар 2013 жылдың шілдесінде құрылды. 9660 гектар аумақты алып жатқан Аваза атырабына "Аваза" ұлттық туристік аймағы, халықаралық әуежай және бірнеше шағын кенттер кірді. 7262 гектар аумақты алып жатқан Кенар атырабына Түрікменбашы қаласының негізгі бөлігі мен Кенар кенті кірді. 2022 жылдың 9 қарашасында Кенар атырабы жойылды^[3].

Тарихы

Ресей империясы Каспийдің шығыс жағалауындағы территориясын нығайту үшін 1716 жылы алғаш рет әрекет етті. Сонда князь Бекович-Черкасский Красноводск шығанағының жағалауында ("Өзбойдың сағасында") бекініс құрып, Хиваға жорық дайындаған. Бекіністе кронверк болды, оны арық пен білік қоршап алды. Олардың зеңбіректері болған. Гарнизон 1000 адамға дейін құрылған, бірақ ауру қаупі жоғары еді. Бекіністің коменданты полковник фон дер Виден болды^[4].

1869 жылы орыс армиясының полковнигі Николай Столетовтың басшылығымен Красноводск бекінісі қайта құрылды. Қазір бекіністің орналасқан жерінде Кенар кенті (Түрікменбашы қаласының бөлігі) орналасқан. Красноводск құрылған жер Шагадам деп аталады. Форт түрікмен көшпенділеріне қарсы операциялар үшін және Бұхара мен Хива хандықтарына жорықтар үшін база ретінде пайдаланылды. Закаспий облысы құрылды, Красноводск Ашхабад салынғанға дейін облыс орталығы болды. Бұл орыс әскерилері мен шенеуніктері, сондай-ақ парсы мен армян көпестері тұрған қала еді.

География

Қала Түрікменбашы шығанағының жағасында, Ашхабад қаласынан солтүстік-батыс бағытта 520 км жерде орналасқан, оған көлік пен теміржол байланысы ұйымдастырылған.

Әзірбайжандағы Бакумен Каспий теңізінде паром өткелі арқылы байланысады (306 км).

Климаты

Климаты - субтропикалық шөл. Жылына тек 126 мм жауын-шашын, негізінен күзгі-қысқы кезеңде түседі.

Жылдық орташа температура - +15,1 °C
Желдің орташа жылдық жылдамдығы - 3,8 м/с
Ауаның орташа жылдық ылғалдылығы-60 %

Спорт

Қалада "Шагадам" түрікмен кәсіби футбол клубы орналасқан стадион бар.

Халықаралық қатынастар

Бауырлас қалалар

Юрмала, Латвия (2013)
Астрахань, Россия

Консулдық өкілдіктер

Түрікменбашы қаласында Ресейдің Түркіменстандағы Елшілігінің консулдық пункті.
Қазақстан Республикасының консулдығы: А. Мағтымов көшесі, 8^[5].

Сілтемелер

Красноводск — статья из Большой советской энциклопедии.
Красноводск времён Российской империи — фотоснимки на Викискладе.

Дереккөздер

↑ https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-turkmenbashi?lang=kk
↑ ^a ^b https://old.bigenc.ru/world_history/text/4210155 Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "БРЭ Туркменбаши" defined multiple times with different content
↑ Постановление Меджлиса Милли Генгеша Туркменистана (орыс.). turkmenistan.gov.tm (10 ноября 2022). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 қараша 2022. Тексерілді, 11 қараша 2022.
↑ Поход Бековича-Черкасского. Архивные документы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 мамыр 2015.
↑ Посольство Республики Казахстан в Туркменистане. www.ashgabat.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 ақпан 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 24 қазан 2015.

[1] ttps://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-turkmenbashi?lang=kk

[БРЭ_Туркменбаши-2] ttps://old.bigenc.ru/world_history/text/4210155 Дереккөз қатесі: Invalid <ref> tag; name "БРЭ Туркменбаши" defined multiple times with different content

[3] Постановление Меджлиса Милли Генгеша Туркменистана (орыс.). turkmenistan.gov.tm (10 ноября 2022). Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 қараша 2022. Тексерілді, 11 қараша 2022.

[4] Поход Бековича-Черкасского. Архивные документы. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 21 мамыр 2015.

[5] Посольство Республики Казахстан в Туркменистане. www.ashgabat.kz. Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 ақпан 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 24 қазан 2015.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]