Түрікмен құланы
| Түрікмен құланы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  | ||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Үш-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Equus hemionus kulan Groves and Mazák, 1967 | ||||||||||||||||
| Синонимдері | ||||||||||||||||
|
Equus hemionus finschi |
Түрікмен құланы (лат. Equus hemionus kulan) – жылқылар тұқымдасына жататын құлан кіші түрі. Сирек, Қазақстанда 1953 жылы жерсіндірілген. 1982 жылдан Қапшағай мемлекеттік аңшылық-қорық шаруашылығында, 1986 жылдан - Бетпақдала, 1991 жылдан – Маңғыстауда жерсіндіру жұмыстары жүргізіле басталды. Шөл және шөлейтті жерлердің жазықты, төбелі және қиыршық тасты жерлерін мекендейді; аласа таулар мен тау бөктерлерін де жайлай береді. Қазақстанда жалпы саны - 700 бас. Алматы мен Қарағанды хайуанаттар парктерінде бағылады және көбейді. «Алтынемел» ұлттық паркінде, Барсакелмес қорығы мен екі қорықшада қорғалады. Түрікменстаннан қан жаңарту үшін жаңа құландар әкеліп, Оңтүстік Балқаш өңіріне жерсіндіру қажет.
Тақтұяқтылар отряды[өңдеу | қайнарын өңдеу]
– Perissodactyla
Жылқылар тұқымдасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
– Equidae
Статус[өңдеу | қайнарын өңдеу]
II-шы санат. Құлан халықаралық аспектіде саны күрт азайып бара жатқан жануар. Сондықтан да халықаралық табиғат қорғау Одағының Қызыл кітабына кірген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанда жалпы жылқылар туысына жататын 9 түрдің бірі [1].
Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ХVIII-ХIХ-ғасырларда Қазақстан мен Орта Азия даласында, шөл-шөлейтті аудандарында кең таралған. Сол кезде үйірінде мыңдап құлан саналатын. XX ғасырдың басында біздің республика территориясында ол жойылып кетті. 1953 жылы Барсакелмес аралына (Арал теңізі) 8 түрікмен құланы жерсіндірілді. Жаңа жерге жақсы жерсініп, өніп-өсе бастады. 1982 жылдан оларды жерге жерсіндіру басталды: 1982-1984 жж. - «Алтынемел» ұлттық паркіне, 1986-1990 жылдары және 2007 ж. - Андысай қорықшасына, 1991 ж. – Ақтау-Бозащы қорықшаларына жіберілді.
Мекендейтін жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Құлан - шөлейтті және шөлді жерлер фаунасынның өкілі. Ол ауа райы ыстық және құрғаң, қысы суық болатын қоныстарды мекендей береді. Бұл олардың жоғарғы экологиялық бейімділігін көрсетеді. Көбіне қыратты жазық ашық участкелердеі мекендеуді ұнатады. Аласа таулар мен олардың етектерінде тіршілік етеді.
Саны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1956 жылдан Барсакелмес аралында құландар жақсы көбейіп, 1982 ж. олардың саны 280-ге жетті. Сол жылы «Алтынемел» ұлттық паркіне 32 құлан әкеліп жіберілді. Онда олар жақен өніп-өсіп, сандары жылдан жылға өсе берді. 2003 ж. – 667, 2004 ж. – 768, 2005 ж. – 1118, 2007 ж. – 1589, ал 2008 ж. – 1763 басқа жетті. Сондай-ақ 1986-1987 жж., 2007 ж. 85 құлан Андасай қорықшасына (Жамбыл облысы), ал 1991 ж. 35 құлан Ақтау-Бозащы қорықшасына (Маңғыстау облысы) жіберілді. 2004 ж. Бозащы түбегінде 100-120-дай құлан бар екендігі анықталды. 2006 ж. Шығыс Арал маңынан 250-300 құлан санаққа алынды. Жалпы, Қазақстан территориясында 2007 жылы құланның жалпы саны 2 мыңға жуық болды[2].
Негізгі шектеуші факторлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Браконьерлік және адамдардың шаруашылық қызметіне байланысты аң қоныстарындағы өзгерістер. Қатаң қарлы қыстар, жұттар мен құрғақшылықтар[3].
Биологиялық ерекшеліктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жерсіндірілген жерлерде 30-100 шақырым көлемінде қоныс аударып, тұрақты тіршілік етеді[4]. Жақсы жайылымдар мен суы мол мекендерде ұзақ уақыт жүргенін көресіз. Құлан өсімдіктердің 31 түрімен қоректенеді. Қазақстанда құландар жыныстық жағынан 2-3 жылда жетіледі, бірақ айғырлары көбеюге тек 3-4 жасында қатысады[3] . Күйге мамыр-шілде айларында түседі; буаз болу мерзімі – 11.0-11.5 ай. Биелері мамырдың аяғы мен маусым айларында құлындайды. Көбіне бір, өте сирек-екі құлын туады. Жаулары-ірі жыртқыш аңдар мен құстар.
Қолда өсіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мәліметтер жоқ.
Қабылданған қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Алматы, Жамбыл және Маңғыстау лблыстарындағы қорғалатын территорияға жіберілген. «Жойылып кету қаупі бар фауна мен флора түрлерімен халықаралық сауда жасау Көнвенциясының» 2-ші қосымшасына енгізілген.
Қорғауды керек ететін шаралар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Келешекте Қазақстан территориясына құланды жерсіндіруді жалғастыра беру керек. Әстресе, оны Шілікті даласына (Шығыс Қазақстан облысы), Оңтүстік Балқашқа, Сүгеті даласына (Алматы облысы), Еділ-Жайық өніріне жіберу керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жерсіндірілген құландарға жұрақты экологиялық мониторинг (бақынау) жүргізіп өтыру қажет.