Тұрсынхан Законұлы

Тұрсынхан Законұлы (Тұрсынхан Зәкенұлы) - 1962 жылы ҚХР СУАР Алтай ауданы Шеміршек аулы Сарытерек қыстағында дүниеге келген. 1986 жылы Шыңжаң университетінің тарих факультетін, 1989 жылы Пекин үлттар институтының тіл-әдебиет факультетін бітірген. Тарих ғылымдарының докторы, профессор. 2001 жылғы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналған жабық әдеби конкурстың бас жүлдегері. Түркология саласындағы 2019 жылғы "Күлтегін" сыйлығының, Қазақстан Республикасы "Құрмет" орденінің және халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының иегері. 1993 жылы Қытайдан отбасымен Қазақстанға қоныс аударды. 1994-1997 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Шығыстану факультетінде аспирантурада оқыды әрі Қазақстан жазушылар одағының органы "Жұлдыз" журналында "Шетелдегі қазақ әдебиеті" бөлімін басқарды. 1998 және 2009 жылдары тарих ғылымдарының кандидаты және докторы ғылыми дәрежесін қорғады. 2001-2007 жылдары Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде аға оқытушы, 2007-2011 жылдары С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінде доцент, 2011 жылдан бастап Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Шығыстану кафедрасында профессор. "Көк бөрілердің көз жасы", "Мәңгітас", "Балқан тауға барғандар" (Аттила) атты тарихи романдардың, сондай-ақ, көне түркі, ойрат және Шынжаң қазақтарының тарихына қатысты монографиялар мен 180-нен астам ғылыми мақаланың авторы.

Әдеби шығармалары

"Көк бөрілердің көз жасы" автордың 2001 жылы Қазақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығына орай жарияланған мемлекеттік жабық әдеби конкурста бас жүлдені иеленген шығармасы. Шығармада көне түркі дәуірінен кейін қыр далада пайда болған Найман, Керей, Меркіт секілді қазақтың байырғы тайпалық мемлекеттері мен олардың Шыңғыс хан тарапынан қалай біріктірілгені суреттеледі. Сол арқылы автор бұрындары қазақ оқырмандары үшін тосын болып келген Шыңғыс хан образын қазақ әдебиетінің роман жанрына алып келді.Осы романнан кейін Қазақ қоғамында Шыңғыс хан туралы өткір пікірталас жарыққа шықты. "Мәңгітас" романы көне түркілер тарихының көркем шежіресі. Романның сюжеті Екінші Түркі қағанатының аса көрнекті мемлекет қайраткері, ел білгесі Тоныкөктің балалық шағынан қартайған кезіне дейінгі бүтін бір ғұмырына құрылған. Онда Елтеріс Құтлық қаған, Қапаған қаған, Білге қаған, Күлтегін сынды тұлғалардың өмір жолы, Түркі елі үшін "түн ұйықтамаған, күн отырмаған", "аз халықты көп қылған, кедей халықты бай қылған", Өтүкен қойнауында "Мәңгілік Ел" құру үшін " ісін, күшін берген" ерлікке толы істері, Табғаш (Қытай) мемлекетімен болған қиян-кескі күрестері суреттеледі. "Балқан тауға барғандар"(Аттила) романында ұлы Ғұн көсемі Аттиланың (Еділдің) және өзге де сол заманның батырларының, ақылман-көсемдерінің, жай халықтың, Аттиланың жақындарының, жақсы көрген әйелдері мен ұлдарының көркем бейнесі сомдалған. Аттиланың ата-бабаларының көне қонысына ат басын бұруы, оның ұстазы Едігенің Ордосқа сапары, сол дәуірдегі Дунай жағасынан Қытай қамалына дейінгі тұтас Еуразияның апайтөс даласының тыныс-тіршілігі суреттелген.

Ғылыми зерттеулері

Ұмытылған Республика - ХХ ғасырдың 40-жылдарындағы Қытайдың Шынжаң (Шығыс Түркістан) өлкесіне тән Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарындағы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы туралы зерттеу(монография). Онда автор қытай, орыс,ағылшын, түрік, ұйғыр, қазақ тілдеріндегі деректерге сүйеніп, қозғалыстың шығу себептері мен барысына және нәтижесіне жан-жақтылы талдау жасайды. Шэн Шицай және Гоминьдан үкіметінің қазақ және басқа да азшылық ұлттарға қаратқан сенбестік көзқарасы, ұлттық кемсітушілігі мен зорлық-зомбылығы ұлт-азаттық күрестің басты себебі екені, сондай-ақ, бұл күрестің басы 1940 жылғы Өр Алтайдағы қазақтардың көтерілісінен басталатыны атап көрсетілген. Төңкеріске басшылық еткен Оспан батыр, Дәлелхан Сүгірбаев секілді тұлғалардың өмір жолы, саяси ұстанымдары мен тактикасы, тағдыры, сонымен бірге, ұлт-азаттық қозғалысқа әсер еткен ішкі-сыртқы факторлар кеңінен қарастырылған. Кітап соңында ұлт мәселесінің Шынжаң және бүкіл Қытай жөнінен алғанда әлі де өте нәзік және өзекті мәселе екеніне, егер дұрыс шешім таппаған жағдайда мұның соңы қашан да жаңа проблемаларға дүп келіп отыратынына тоқталған. "Көне түркі ескерткіштеріндегі қытай жазбалары" атты монографияда Моңғолия мен Қытайдағы Күлтегін, Білге қаған, Ашына Чжун ескерткіштері мен Цяньлин, Чжаолин император қабір кешендеріндегі қытай жазбаларын бір жерге топтастырып, хронологиялық тұрғыдан жүйелеп, ғылыми сараптама жасап, оларды көне түркі тарихының дереккөзі ретінде ұсынады. Аталмыш жазбалар мен көне руникалық жазбалардың, қытай деректерінің өзгешелігін, бір-бірімен байланысын, деректік құндылығын ашып көрсетеді. Жазбалардың пайда болу негіздері, Түркі қағанаттарының Қытайдың Суй, Тан патшалықтарымен саяси, экономикалық және мәдени, рухани қарым-қатынастары кешенді түрде зерттеледі. Түркі қағанатының Қазақ мемлекетттілігінің бастау көздерінің бірі екендігі, соған байланысты, Қытаймен арада ежелден қалыптасқан сыртқы қарым-қатынас дәстүрінің тым тереңде жатқаны, әрі бұл қатынастардың қыр-сыры ғылыми негізделген. "Жеті қаған-Арсылан хан"-Қытайда жасаған қырғыз халқының атақты манасшысы Жүсіп Мамайдың жаңғыртып жырлауымен бізге жеткен аса ауқымды фольклорлық мұра. Оны жинау және реттеп баспадан шығаруда Т.Зәкенұлының еңбегі зор. Кітап алғаш рет оның аударып, реттеп және түсініктер беруімен 1995 жылы Шынжаң халық баспасынан (Үрімжі) жарық көрді. Жалпы дастанда шартты әдеби образ ретінде Орта Азияның исламдану дәуірінің алғашқы кезеңінде бірінен соң бірі өмір сүрген қазақтың жеті бірдей қағанының (Қызыл Арыстан немесе Түктабан, Мәлік Қатам, Мәлікзат, Мұхамет бини Мәлікзат, Бидайық, Мұзбұршақ, Аққуақ)ерлік істері сөз болады. Дастанның "Арыстан хан" бөлімінде ерте кезде Самарқанд жерінде қазақтың үйсін, қыпшақ тайпалары жасағанын тілге тиек етеді. "Ойратнама: Жоңғар мемлекетінің қалыптасуы мен дамуы, жойылуы" атты зерттеу еңбегі Қазақ хандығы мен манжу-Цин империясының арасында XV ғасырда пайда болып, 300 жылдан астам өмір сүрген әрі Орта Азия мен Шығыс Түркістанның геосаяси жағдайында аса маңызды рөл ойнаған Жоңғар мемлекетінің тарихына арналған. Жоңғар мемлекетінің негізі болып табылатын ойрат моңғолдарының өзіне тән дара тегі мен тарихы, Қазақ хандығымен болған байланысы зерттеп-зерделенген. "Күлтегін ескерткіші: тарихи-деректанулық талдау"- ғалымның түркология саласындағы іргелі зерттеулерінің бірі. Аталмыш еңбегінде Күлтегін ескерткішіндегі қытайша және руникалық мәтіннің пайда болуына, ондағы әр сөйлемге, тарихи ұғымдар мен атауларға тарихнамалық және деректанулық тұрғыдан зерттеу жасалған.Бұл отандық түркологияда Күлтегін ескерткішін тарихи дерек ретінде арнайы зерттеген алғашқы еңбек. Бұл еңбегі үшін автор ҚР Білім және Ғылым министрлігінің түркология саласындағы үздік жетістіктері үшін берілетін "Күлтегін" сыйлығына ие болды(2019 ж.).

Ғылыми аудармалары

Қытай ғалымы, тарихшы Су Бэйхайдың "Қазақ мәдениетінің тарихы" (Дәуір, Алматы.2001.-551 б.)және төрт томдық "Қазақтың жалпы тарихы" атты зерттеу еңбектерін (І,ІІ, ІІІ IV т., Алматы. "Асыл кітап" баспасы. 2019. 2020 жж.), Зайд Ақұн Пазылбайдың шағатай тілінде қарасөзбен жазған "Ескендірнама" атты кітабын қазақ тіліне аударып, тарихнамалық-деректанулық талдау жасады және түсініктеме жазды.

• Т. Зәкенүлы. Көк бөрілердің көз жасы. тарихи роман. Алматы. "Олжас" баспасы.2003. -526 б.
• Т. Зәкенұлы. Мәңгітас. тарихи роман. Алматы. "Алаш жолы". 2012.-575 б.
• Гүлбаршын. Повесть. «Шұғыла» журналы. Үрімші. (N^5, 6, 7), 1990;

• Т. Зәкенүлы.Балқан тауға барғандар. Повесть. «Шұғыла» журналы. Үрімші. (N2-3), 1991.

• Т. Зәкенүлы.Ұмытылған Республика. Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. 12 т., Астана. 2008. -1-186 бб.
• Т. Зәкенүлы.Көне түркі ескерткіштеріндегі қытай жазбалары. Павлодар. 2010. --516 б.
• Т. Зәкенүлы.Жеті қаған.Реттеген Т.Зәкенұлы. І т.,Үрімжі. Шынжаң халық баспасы. 1995. -564 б.
• Т. Зәкенүлы.Ойратнама: Жоңғар мемлекетініңқалыптасуы мен дамуы, жойылуы. Астана. "Ғылым" баспасы. -302 б.
• Т. Зәкенүлы.Күлтегін ескерткіші: тарихи-деректанулық талдау. Алматы. "Асыл кітап" баспа үйі. 2019.-309 б.

Т.Зәкенұлы (Қайыркен), Д. Махат, Ж. Смаханова. Қазақстан тарихына қатысты қолжазбалар мен сирек кітаптар(Жинақтау, жүйелеу, зерттеу). Ұжымдық монография. Алматы. "Асыл кітап" баспа үйі. 2020. -256 бб.