Төре бітік жазуы

“Төре бітік” жазуы – қыпшақ-армян жазба ескерткіші. Ескерткіш төрелер (заңдар) жинағы мен іс жүргізу кодекстерінен құралған, 1519 – 1689 жылдар аралығында жазылған.

Құрамы

Түркілердің құқықтық тарихында маңызды рөл атқарған “Төре бітік” жазуы 3 бөлімнен тұрады:

• кіріспе,
• зайырлы заңдар,
• іс жүргізуге байланысты баптар.

Сипаттама

Жинақтағы баптардың басым бөлігі армян заңдарына ұқсамайды, олардың бәрі дерлік қыпшақ өміріне байланысты жазылған, демек оларды қыпшақтардың өздері құрастырған. Ескерткіш жалпы 125 баптан, ал іс жүргізу кодексі 99 баптан тұрады, қыпшақ өмірінің құқықтық ерекшеліктеріне байланысты 25 жаңа бап енгізілген.

Мазмұны

“Төре бітік” жазуы өз заманындағы қыпшақтар өмірінде маңызды орын алған әлеуметтік, шаруашылық, саяси, әкімшілік, отбасы, сауда-саттық, қылмыстық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы саналады. Онда қылмыскерлерге жаза қолдануға байланысты нормалар мен қазіргі қазақ тілінде қолданыста жоқ көптеген заңи терминдер орын алған. Мысалы: төреші, жарғышы (судья), жақсылар алқасы (присяжные заседатели), төре (заң, құқықтық норма, жеке және заңи тұлғалардың құқығы), т.б. Ескерткіште төреліктің антқа негізделе жүргізілетіндігі, ант ішудің қалай өтетіндігі жазылған. Отбасы мен оның мүшелерінің қарым-қатынасына байланысты, мұрагерлікке қатысты нормалардың 78-бабында: “Егер ұл-қыз ата-анасын тыңдағысы келмесе, олардың дұрыс тәрбиесіне жеңілтектікпен қараса, ондай балаларды қарғыс атқан деу керек. Ол үшін Тәңірінің бұйрығы былай: ондай ата-ана сондай ұл-қызын қуып жібере алады” деп жазылған. Ескерткіште мағынасы түсініксіз баптар да кездеседі.