Уату-алдарқату жырлары

Балалар фольклорын зерттеушiлер уату-алдарқату жырларын әлпештеу жырларымен бiр жанрлық арнада қарастырып келдi. Шындығында да, бұл топтағы жырлар әлпештеу жырларына да, бесiк жыры мен сәбилiк ғұрып жырларына да өте жақын келедi. Оның өзi тектес жырлардан ерекшеленетiн тұсы атқаратын қызметi мен орындалу мәнерiнде. Бесiк жырының негiзгi қызметi – баланы тыныштандырып ұйықтату және ол бесiкке жататын уақытта айтылады, ал уату-алдарқату жырларының мiндетi оған керiсiнше – тынышсызданған баланы алдандырып, сергiтiп, көңiлiн басқа жаққа аудару, оның орындалуы бесiктен тыс, көп жағдайда ойын түрiнде келедi. Ал сәбилiк ғұрып жырлары мiндеттi түрде әлдеқандай халықтық ырыммен қабаттасып келетiн болса, уату-алдарқату жырларына ол шарт емес. Әлпештеу жырларының негiзгi қызметi бала денесiн дамытуға байланысты жаттығуларды сүйемелдеу болса, уату-алдарқату жырларының басты мiндетi – баланы алдандыру, көңiлiн сергiту, алдарқату, ойнату болып келедi. Жылап отырған балаға кiмнiң болмасын мейiрiмi түсiп, асты-үстiне түскiсi келетiнi табиғи нәрсе. Тiлi әлi толық шығып, есi кiре қоймаған сәбиге ата-анасы: Ой, ой, жаным, ой, жаным, Мойнымдағы маржаным. Садақа саған мал-жаным! Жас алыпсың көзiңе, Не болды екен өзiңе?! Саған тиген кiсiнiң Қолы сынсын таң ата, Көзi шықсын күн бата, – деп өзiнiң iшкi эмоциясын, жәбiрлеген адамға деген ренiшiмен қоса қабат әзiл өлеңмен бiлдiредi. Тiлi шығып сөз мәнiн ұғына бастаған бөбектердi қолына алып: Бөпем менiң қайда екен? Асқар-асқар тауда екен. Тауда неғып жүр екен? Алма терiп жүр екен... Қызыл алма қолында Қыздар оның соңында, – деп әндетедi. Немесе: ...Қарғам соққан пышағы, Қызыл қырғыш деседi. Ашуына тисеңдер Құлағыңды кеседi, – деген тәрiздi мадақ-алдарқату өлеңдерiмен де жұбатады. Сәби сәл қара тұяқ болып, аяғы, тiлi шығып, өз бетiмен ойынға айнала бастаған уақытта баланың белгiлi бiр дене мүшесiн пайдалана отырып, алдарқататын ермек-ойын өлеңдер басым бола бастайды. Қазақ фольклорының терең бiлгiрi Ә.Диваев өзiнiң «Қазақтар балаларын қалай алдандырады» атты мақаласында қазақ халқы арасында кең таралған саусақ ойындарының бiр түрiн келтiредi. «Бақыра жылап отырған балаларды (жалғыз бала болса да) шебер алдандырып, көз жасын тыюдың жолы мынандай. Бүлдiршiннiң сұқ саусағын шап берiп: «Сойсақ сояйық», Ортан қолды ұстап: Құдайды қайтемiз? Аты жоқ қолды ұстап: Құдай қайтедi дейсiң», Шынашақты ұстап: «Әкел берi, соямыз», – дейдi. Одан әрi келесi қолдың саусақтарын алып, дәл сол ретпен саусақтарды санамалап шығады және әрбiр санамалауды бiрлән, шiрлән, отыз, қатыз, отыз сөздерiмен аяқтайды». Автор қазақ халқының мұндай ойындарға кенде емес екендiгiн көрсете келiп, саусақ ойындарының көп халыққа тән екендiгiн ескертедi. Шынында да, саусақ ойындары барша халықтарға ортақ, кең таралған ойын. Олардың айырмашылығы халық педагогикасымен жымдаса өрiлген ел өмiрiнiң, шаруа тұрмысының, халық дүниетанымының көрiнiстерiнде. Мәселен, жоғарыда Ә.Диваев келтiрген саусақ ойынының негiзiнде саусақтардың неге ұзынды-қысқалы болып жаратылғандығы жөнiндегi көне миф жатыр. «Алғашқыда адам саусақтарының ұзындығы бiрдей болыпты-мыс. «Ұрлық iстейiк, - деп жамандыққа бастағаны үшiн құдай басбармақты ортасынан кесiп тастапты. «Iстесек iстейiк», – деп қостағаны үшiн сұқ саусақты да қысқарта кесiптi. «Құдайдан қорықпайсыңдар ма?» – дегенi үшiн ортан қолға тиiспептi. «Құдай не iстейдi» дегенi үшiн аты жоқ қолды да қысқартыпты. «Ұрлайық та, сояйық» дегенi үшiн шынашақты одан да қысқартыпты» – дейдi ежелгi қазақ мифi. Астарында үлкен тәрбиелiк мән жататын уату-алдарқату жырларының әрқайсысының мазмұнынан халық тұрмысының өзiндiк ерекшелiктерi танылады. Қазақ халқы арасында кең таралған сондай уату жырының бiр түрi – «Қуырмаш». Жылап отырған баланың алақанын алып: «Қуыр-қуыр, қуырмаш, тауықтарға бидай шаш», – деп бидай қуырғандай етiп қытықтайды да: Бас бармақ, Балалы үйрек (сұқ саусақ) Ортан терек (ортан қол) Шылдыр шүмек (аты жоқ қол) Кiшкентай бөбек (шынашақ) деп әр саусаққа ат қойып, бүгiп шығады. Содан соң: кiшкентай бөбектен бастап: Сен тұр – қозыңа бар Сен тұр – қойыңа бар, Сен тұр – жылқыңа бар, Сен тұр –түйеңе бар. Сен – қария Қазан түбiн жалап, Үйде жат, – деп әрқайсысына мiндет жүктейдi. Орыс балалар фольклорында бұл ойын: Большаку дрова рубит (большой палец) А тебе воды носить (указательный) А тебе печку топить (безымянный) А малышке песенки петь (мизинец) деп келедi. Бұдан «Әлем халықтарының барлығына ортақ бұл ойындардың тек типологиялық жақындықты ғана емес, әр елдiң тұрмыс-тiршiлiгiнен туындаған ұлттық ерекшелiктердi де анық танимыз»,- деген Э.С.Литвин пiкiрiнiң дұрыстығына көз жеткiзе түсемiз. Өлеңде төрт түлiктi күнделiктi тiршiлiгiнiң өзегi еткен қазақ халқының ата кәсiбi көрiнiс табады. Көшпендi өмiрде «шылдыр шүмектiң» – баланың қолынан келер iс – қозы-лақ бағу. Бұл орайда М.Н.Мельниковтың: «...бұл ойында көп балалы отбасы мүшелерiнiң шама-шарқына лайық еңбек бөлiнiсi көрiнедi,- деген көңiлге қонымды пайымдауы ойға оралады. «Қария» адамды үйде отырғызып құрмет көрсету де халық ұғымында әбден қалыптасқан түсiнiк. Демек, уату-алдарқату жырларының бала көңiлiн аулайтын ермек қана емес, үлкен тәрбие құралы екендiгiне көз жеткiзе түсемiз. Сондай-ақ саусақтарды ретiмен жұмып, ретiмен ашу да бала ұғымын жүйелілiкке тәрбиелейдi. Осылайша сәби бiрте-бiрте санауға үйренедi. Бұл процесс те осы саусақ ойындары арқылы жүзеге асады. Қазақ баласының өмiрiндегi есепке үйренудiң алғашқы қадамы да саусақ ойындары арқылы жүзеге асады. Оның бiр үлгiсi мынадай: Бiрiм – бiр, Екiм – екi, Үшiм – үш деп онға дейiн баланың саусақтарын жұма келiп: Он бiрiм – Оны тапшы, ай-күнiм! деп сұрайды да: Бiр дегенiм – бiлеу, Екi дегенiм – егеу, Үш дегенiм – үскi Төрт дегенiм – төсек, Бес дегенiм – бесiк, Алты дегенiм – асық, Жетi дегенiм – желке, Сегiз дегенiм – серке, Тоғыз дегенiм – торқа Он дегенiм – оймақ Он бiр дегенiм – қара жұмбақ, – деп бiтiредi. Мұндағы дыбыстық үйлесiмге құрылған ұйқасты сөздер баланы қызықтырып қана қоймайды, санды жаттауға да жеңiлдiк туғызады және санға телiнген балама сөздер де баланың күнде көрiп, қолына ұстап жүрген таныс дүниелерi. Бұл бiр жағынан тiл дамытушылық ролiн де қоса атқарады, баланың танымдық қабiлетiн өсiредi. Баланы алдарқата отырып санауға үйретудiң мұндай тәсiлi көп халықтарда бар. Әлем халықтарының өте көп тараған саусақ ойындарының табиғаты туралы айта келiп Э.Б.Тэйлор: «Бiз санау өнерiнiң көне даму тегiн зерттеген кезде бағзы тайпалардың бiрiнен кейiн бiрiнiң алғашқы қауымдық саусақ санау тәсiлiнен өте отырып есепке қалай үйренгендiгiне қанығамыз, көне реттiлiктiң шығу табиғатын танытатын бұл мағлұматтар бiздiң белгiлi этнографиялық қызығушылығымызды оятады, – деп жазады. Санауға үйренудiң қоғамдағы бұл көне тәсiлi бала тәрбиесiнде әлi күнге жемiстi қызмет атқарып келедi. Және бұл ойындардың iшкi құрылымдарының тым ұқсастығы, мағыналық жағынан үндесiп келетiндiгi кейде таң қалдырады. Мәселен, эвенкiлер фольклорындағы сан ойынның үлгiсi мынандай: Бiр – жұмыртқа екi – өрмекшi үш – балапан төрт – шыбын бес – қоян алты – шаш жетi – терi сегiз – қайық тоғыз – мүк. он – құну. Эвенкiлерде де бұл ойын қазақтың «бiр дегенiм – бiлеу, екi дегенiм егеу...» дегенi сияқты ұйқасып келедi. Фольклорлық жанрларға тән көп нұсқалық (варианттылық) – уату жырларына да ортақ. Әсiресе, саусақ ойындарының аяқталуы түрлiше болып келедi. Бұл жырлардың iшiнде басқа жанрлық түрлерден ауысқан шумақтар да жиi кездеседi. Сан үйрету жырларының кейiннен санамаққа негiз болғандығы да айқын. Оның себебi де бар. Өйткенi екеуiнiң өлең жүйелерi де санға негiзделген. Жалпы, қазақы есептiң көне тегi ғылымда әлi толық зерттелген жоқ. Басқаны айтпағандағы қазақы ұғымдағы үш, жетi, қырық, сияқты киелi сандардың сыр-сипаты да өзiнше қызғылықты мәселе. Осы орайда, Ғ.Ақпанбектiң «Қазақтардың дүниетанымы» еңбегiнде де саусақ санау ойынына қатысты жаңа ойға жетелейтiн пайымдардың бар екенiн айтқан жөн [8]. Мұның өзi аталмыш мәселенi кешендi түрде зерттеудi қажет ететiндiгiн танытады. Жалпы халықтың көне наным-сенiмдерi iзiнiң фольклордың басқа жанрларынан гөрi балалар ойындарында ұзақ сақталатындығын әлем этнографтары айтып жүр. Өйткенi балалар көне мифтiк ұғымдарды шынайы қабылдап, өз ермектерiне айналдыра бередi, оған өзгерiс ендiруге тырыспайды, көп өңдеусiз өзiнен кейiнгi буынға үйретiп, есейiп кете бередi. Дереккөздер: Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. -Алматы, 2008.