Уахдәт әш-шуһуд

Уахдат аш-Шуһуд (парс. уахдат-и шуһуд - куәліктің тұтастығы, қабылдаудағы тұтастық) - мазмұны жөнінен мистикалық-философиялық ілімге қарама-қарсы сопылық термин.

1. әл-Халлаһдждың жолын қуушылар Құдайлық (лахут) және адамдық (насут) екі бастаудың тұтастығына ие адам туралы ілімді осылай деп атады. Құдай өзіне берілген адамның жанына немесе жүрегіне еніп (латифат әл-калб немесе латифат аррух), онда өзін-өзі «куәландырады» немесе «қабылданады». Құдайға құлшылық етуші бойындағы Құдайды «қабылдайды». Бұл орайла ол өзінің бастапқы, негізгі ерекшелігін жоғалтпай, материалдық әлемдегі адамның кейпіне енеді. Мистикғалым Абд әл-Карим әл-Джилидің (1365 - 1428) «жетілген адам» (әл-инсан әл-камил) туралы ілімі де осы атауға ие болды. Онда ол ибн Арабидің адам микрокосмостың жетілдірілген жүйесі, оның бойында кұдайға тән Тіршілік (аззат) жасаудың барлық белгілері (сифат) бар деген идеясын одан әрі дамытты. Құдай өзінің манифестациямы (таджаллийат) арқылы өзін-өзі тек сол адам бойынан ғана таниды. Адам табиғатына енгеннен кейін Құдай соның арқасында өзіндік күй кешу мүмкіндігіне ие болады. Парсы мистигі, кубрауийа бауырластығының мүшесі жұртшылыққа «Ала ад-даула ас-Симнани» есімімен белгілі шейх Руки әд-Дин Ахмед б. Мұхаммед әл-Бийабанаки (1261 - 1336) жасаған көзқарастар мен ережелер жүйесі. Бұл көзқарастар мен ережелер ибн Арабидің «болмыстың даралығы» туралы іліміне мүлде қарама-қарсы бағытталған. Өзінің ілімін «Ала ад-даула Китаб әл-машари абуаб әл-кудс», «Китаб әл-уруа ли аһл әл-халуа» (бүгінгі күнге екі түрде парсыша және арабша жетті) және «Сафуат әл-уруа» атты еңбектерінде баяндады. Ол қайтыс болғаннан кейін ғана Уахдат аш-Шуһуд деп атала бастаған Ала ад-даула көзқарастарының негізінде Құдайдың бірлігі, оның бастапқылығы туралы ереже жатыр. Мистик абсолютті өмір сүретіні туралы деректер алуға дәрменсіз. Құдайдың көзге көрінуі немесе оның шеруі (таджалли) жөніндегі ибн Арабидің пікірлерімен келісе отырып, ас-Симнани оның кез келген тіршілік несі Құдайдың атаның немесе оның белгілерінің көрінісі (болмыстың тұтастығы да осымен түсіндіріледі), сондықтан ол тәңірінің болмысымен тең дәрежеде деген идеясын жоққа шыгарды. Өз кезегінде ол адам табиғаты мен Құдайға ортақ жалғызақ мүмкіндік бар, ол - адамға Құдай сыйлаған жан сарайының тазалығы» (саф) деп есептеді. Мистицизммен қаруланған адамзаттың мақсаты тек «Жетілғен адам» ғана емес (жоғарыда аталған сананы пайдалана отырып, абс. болмысты әл-ууджуд әл-мутлак) айнадағыдай көрсетуге ұмтылу болуға тиіс. Ас-Симнанидің пікірі бойынша болмысты (ууджуд) акиқатқа (әл-хакк) телу, жаратылысты елемей, әрекетте (фия) болмысқа көзсіз бас июге алып келеді. Болмыс Құдаша тән мән-мағынадан гөрі (аз-зат) «тіршілік етуге қажетті әрекетке» (фил әл- иджад) жақындау. Осылай пайымдау барысында ол, сонымен бірге болмысты мәнімен ажыраған Құдаша тән бірден бір белгі ретінде қарастырады. Абс. болмыс (әл-ууджуд әл-мутлак) мәңгілік Құдай әрекетінің фил нақ жемісі, (ууджуд әл-хакк) ал ол Құдайдың өз еркімен жаратқан «шектеулі болмысына» (ууджуд әл-мукаййада) жан бітіруші. Ас-Симнани таухидті «Құдаймен кеңесу», «Құдаймен кездесу», «Құдайды көру» ретінде бағамдады. Сонымен бірге ол таухидті иттихад, яғни «кірігу», «Құдаймен араласу» Құдаша сиыну ретінде түсінуге үзілді-кесілді қарсы шықты. Сондықтан да ол мистик, таным жолына апаратын үштікке өзгеріс енгізді. Яғни, шариғат тариқат - хақиқат танымын ақиқат - тариқат- шариғатпен алмастыруды ұсынды. Шынайы білімге сунна мен шариғаттың қалыптары мен нұсқауларын мүлтіксіз орындағанда ғана қол жеткізуге болады деп есептеді ас- Симнани.

Ибн Арабидің ілімімен бірге ас-Симнанидің ілімі Иранда (XVI ғасырдың орта шеніне дейін), Мәуереннахрда, Шығыс Түркістанда және Солтүстік Үндістанда мистик, концепцияның дамуына едәуір ықпал етті. Мұны сопылардың басым көпшілігінің өздерін ууджудшылар, яғни уахдат әл-ууджудты жақтаушылар, не шуһудшілер, яғни Уахдат аш-Шуһудты жақтаушылар деп атағанынан байқауға болады. Уахдат аш-Шуһудтың түпкілікті орнығуына байланысты айтылатын екінші адамның есімі «екінші мыңжылдықты жаңартушы» атанған үнді шейхы Ахмед Фаруки Сирхинди (1564 -1624). Алғашында ибн Араби ілімінің жолын қуған ол кейін оның қарсыласына айналып, ас-Симнанидің идеясын жақтады. Ол өзі жақтаған ілімді дамытудан гөрі, оны Үндістан мен Ауғанстандағы нақшбандийа бауырластығы арасында кең таратуға күш салды. Сөйтіп, осы идеяны «дін» арнасына бүтіндей түсіруге ұмтылды. Ахмед Фаруки өз көзқарасын көптеген арнау хаттарда мактубат баяндады. Оның пайымдауынша уахдат әл-ууджуттың негізінде дәлелдеуді керек етпейтін «Барлығы да Сол» деген қағида жатыр. Ал Уахдат аш-Шуһуд «Барлығы да содан тарайды» (хаме аз у-ст) деген қағидаға саяды. Мұның өзі сунна мен шариғатқа сәйкес келеді. Құцаймен «қосылуға» (иттихад) бастайтын барлық мистик, «ахуал» мен «нұрға» бөленуці ол әзәзілдік, құр сағым, әншейін елес деп есептейді. Мистик, ұшталудың түпкі мақсаты, оның пікірінше «болмыс тұтастығы (ууджудийат) және «Жалпы түсініктен» соң Тәңірге құлшылық етушіге жіберілетін - «Құдайға қызмет ету» (абдийат). Ахмед Фарукидің түсіндіруіне сәйкес, адам шариғатты қатаң ұстағанда ғана оған Тәңірі жоғарыдан жолдаған рухани керемет келіп жетпек.