Факторинг

Факторинг (ағылш. factor — фактор, сауда делдалы, маклер, комиссияшы, агент) — банкілердің тапсырыскерге көрсететін қызметтерінің түрі; жеткізуші-клиенттің мамандандырылған мекемеге (факторингілік компанияға, банкінің факторингілік бөліміне) жеткізілген тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін төленбеген төлем құжаттарын (шот-фактураларды) ұсынуына байланысты сауда-комиссиялық операциялардың бір түрі, яки жеткізуші-кәсіпорынның айналым капиталын несиелендіруі. Мұнда несиелендіру төлемші (сатып алушы) төлемеген борышқорлық талаптарды (жеткізілген тауарлар, орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін төлем құжаттарын) басқа тұлғаға (факторға) берумен және факторға ол бойынша төлем алу құқығын табыстаумен байланысты болады. Факторинг рөлін банкілер, несие, қаржы мекемелері, банк операцияларымен айналысатын басқа да мекемелер атқарады. Факторинг қызметімен айналысу үшін фактор ұлттық (орталық) банкіге жазбаша өтініш жасап, оның келісімін алуы тиіс. Факторинг қызметінде банк талаптан шегіну шарты бойынша тапсырыскердің борышқорларынан борышты өндіріп алу құқығын тапсырыскерден сатып алады және тапсырыскерге өзінің қаражатынан сатып алынған борыштың 90%-ына дейінгісін төлеп‚ өзінде сыйақы ретінде әлдебір пайызын қалдырады. Факторингілік қызмет көрсетудің мақсаты — алашақты (дебиторлық берешекті) дер кезінде инкассолау, төлемнің мерзімі өтуінен болатын шығасыны қысқарту, күмәнді борыштың пайда болуына жол бермеу, несиені басқаруда және бухгалтерлік есепті жүргізуде көмек беру, жеткізушінің өндірістік қызметінің ойдағыдай болуы үшін жақсы жағдай жасау, мұның өзі кәсіпорынның айналым мен пайданы молайтуына септігін тигізеді. Факторингілік компания төленбеген шот-фактуралардың меншіктенушісіне айналады және олардың төленбеуі қатерін өз мойнына алады. Факторингілік операциялар жеткізуші мен оның контрагенттері бір елдің ішінде болатын ішкі операциялар және халықар. операциялар (халықар. несиенің түрі ретінде) болуы мүмкін. 1988 ж. Халықараралық Факторинг туралы конвенция қабылданды. Конвенциялық (ашық) Факторинг және құпия (жасырын) Факторинг түрлеріне бөлінеді. Конвенциялық Факторингіде жеткізуші сатушының атына жазылған шот-фактураларды оған хабарлайды. Бұл орайда іс жүзінде өндірістік атқарымдардан басқа барлық атқарымды (қаржылық, бухгалтерлік, заңи және басқа қызмет көрсету) факторингілік бөлім орындайды. Жеткізуші контрагенттерінің құпия Факторингінде оның сатылуын факторингілік фирма хабарламайды, жеткізуші-кәсіпорын нарықпен дербес байланысын жоғалтпайды. Факторингілік бөлім операциялардың тек бір бөлігін ғана орындайды. Құпия Факторингінің құны конвенциялық Факторингінің және басқа банк несиесінің құнынан жоғары. Ірі факторингілік компаниялар Factors Chaіn Internatіonal “Фэкторз чейн интернэшнл” (Амстердам) қауымдастығына біріккен. Ол халықаралық саудаға қолданылатын өзара факторингілік ғұрыптар кодексін әзірледі. Факторингілік қызмет көрсетудің құнына қызмет көрсету ақысы (комиссия), берілген несие, тәуекел сыйақысы кіреді. Халықаралық Факторинг екі факторлы (өзара), тікелей импорттық, тікелей экспорттық болуы мүмкін. Екі факторлы жүйе екі факторингілік компанияның: экспортшы еліндегі мәмілеге қызмет көрсетуші және импортшы еліндегі мәмілеге қызмет көрсетуші компаниялардың өзара іс-қимылы көзделеді. Тікелей импорттық Факторинг — экспортшымен импортшы елінде факторингілік қызмет көрсету туралы шарт жасасу. Тікелей экспорттық Факторингіде экспортшы өз елінде шарт жасасады. Бұл орайда факторингілік компания несие тәуекелін көтереді, ал төлемшінің несиені өтеуге қабілетін бағалау және оның тапсырмасымен талаптарды инкассалау міндетін импортшы елдің факторингілік компаниялары атқарады.

Факторинг түрлері

Факторингтік қызметтердің көп түрлері бар, бірінші кезекте, олар бір-бірінен факторингтік компания мойындайтын тәуекел дәрежесінен ерекшеленеді.

Регрессы бар факторинг (ағыл. recourse factoring) - факторингтің түрі, онда фактор клиенттің борышқорының барлық қарызына құқығы болады. Егер борышкерден толық көлемде қарызың қайтара алмау жағдайында, қарызға жетіспейтін қаражатты клиент факторға қайтаруға міндетті.

Регрессы жоқ факторинг (ағыл. non recourse factoring) - факторингтің түрі, онда фактор клиенттің борышқорының барлық қарызына құқығы болады. Егер борышкерден толық көлемде қарызың қайтара алмау жағдайында, факторингтік компания шығындарға ұшырайды (клиентке төленген қаржы аясында).

Факторинг ашық (борышкерді алдын-ала хабарлап) немесе жабық (борышкерді ескертпей) болады. Егер ашық факторингте борышкер факторға тікелей төлейтін болса, ал жабық факторингте борышкер біріншіден клиентке төлейді, сосын клиент соманы факторға аударады. Факторинг сондай-ақ қазіргі (келісімшартқа қол қою кезінде ақша талаптары бар) және келісімді болуы мүмкін (болашақта ақшалай талаптар пайда болады).

Факторингте бір фактордың қатысуы тікелей факторинг, ал екі фактордың қатысуы - өзара факторинг деп аталады.

Факторинг түрлерін жіктегенде, инвойс-дискаунтингке аса назар аудару қажет. Мысалы, несие келісімін дайындағанда, талап ету құқығы кепілдік ретінде болып табылады және төлем міндеттемелерін орындамаған жағдайда ғана, кредитор осы талапты жүзеге асырады. Бұл жағдайда қарыз қарызгердің міндеттемесіне аударылады. Яғни, инвойс-дискаунтинг - талап ету құқығымен қамтамасыз етілген қарыз.

Егер сатып алу келісім-шартына қатысушылары, сондай-ақ факторингтік компания бір елде болса, ол ішкі (ішкі факторинг) деп аталады.

Егер фактор және оның клиенті (тауар жеткізуші) әр түрлі мемлекеттердің резиденттері болса, бұл факторинг сыртқы (жиі көбінесе халықаралық факторинг) деп аталады.

Сондай-ақ электрондық құжат айналымы негізінде жұмыс істейтін, электрондық факторинг немесе EDI-факторинг бар. Факторингтің бұл түрі, әдетте, жеткізілімдер бойынша электрондық құжаттар негізінде талап ету құқықтарын растап және беру процестерін автоматты түрде жүргізеді.

Факторинг арқасында, жеткізуші жіберілген тауарларға арналған фактордан дереу төлем алып, сатып алушыдан төлеуді күтпей-ақ қаржылық ағындарды жоспарлауға мүмкіндік алады. Осылайша, факторинг компанияны нақты ақшалай қаражатпен қамтамасыз етеді, капитал айналымын жеделдетеді, өнімділік капиталының үлесін ұлғайтады және кірістіліктің артуына ықпал етеді. Факторинг арқасында, тек ағымдағы активтерді қаржыландырмай, банк жеткізушінің айтарлықтай тәуекел бөлігін қамтиды: валюта бағамы, пайыз, несие және өтімділік тәуекелдері.

Сонымен бірге, сатып алушы факторингтік келісімге қол қойып, қарызды коммерциялық несиеден ұзағырақ уақыт өткеннен кейін өтеуге мүмкіндік алады (кейбір жағдайларда борыш қосымша міндеттемелермен ұзартылады). Сонымен қатар, факторингтік компаниялар арқылы тауар қарызын ішінара өтеуге арқылы жол ашылады.

Коммерциялық банктер мен факторингтік компаниялар қызмет ауқымын факторинг арқасында пайда көлемін ұлғайта алады.