Геоботаника

Ф.И.Рупрехт

Геоботаника , фитоценология (гр. ge — жер және ботаника) — жердің өсімдік жамылғысы, оның құрылымы, өсімдіктер бірлестігінің (фитоценоздардың) таралу заңдылығын, құрылысын, дамуын, олардың қоршаған ортамен байланысын зерттейтін ғылым; ботаниканың бір тарауы; жер бетінде өсімдіктердің және өсімдіктер кауымдастығының таралуын және таралу зандарын зерттейтін биогеографиянын бір саласы.

Геоботаника терминін 1886 жылы орыс ботанигі Ф.И.Рупрехт пен неміс ғалымы А.Гризебах ұсынған.

• Геоботаниканың қалыптасқан бірнеше ғылыми мектептері бар: француз-швейцарлық (Браун — Бланке), скандинавиялық (Е. Дюрие), ағылшын-американдық (Ф.Е. Клементс, И.Г. Генслей), ресейлік (В.Н.Сукачев, В.В.Алехин).
• Геоботаниканың нысанына фитоценоз бен оны түзетін өсімдік жамылғысы жатады. Жеке ғылым ретінде XIX ғасырдың ортасы мен XX ғасырдың басында калыптасты. Геоботаника физикалық географиямен, гидрологиямен, геоморфологиямен, климатологиямен, топырақтанумен және тағы да басқалары ғылымдармен тығыз байланысты.
• "Геоботаника" терминін алғаш рет неміс ғалымы А.Гризебах ұсынды (1866).

Қазақстанда қалыптасуы

Қазақстанда жүйелі түрде геоботаникалық зерттеулер 1932 жылы бұрынғы КСРО ғылым академиясының Қазақстандық базасының ботаникалық секторы ұйымдастырылған соң, кейін 1946 жылы Қазақстан ғылым академиясының Ботаникалық институты (қазіргі Ботаникалық және фитоинтродукция институты) құрылғаннан кейін кең көлемде жүргізіле бастады.

• Қазір республикада геоботаника саласында:
  • өсімдіктер бірлестіктерінің құрылысы мен бөлінуінің заңдылығын зерттейтін — морфологиялық;
  • олардың қоршаған орта мен байланысын анықтайтын — экологиялық;
  • жер бетіндегі өсімдіктер түріне қарап, жер асты суын, топырақтың тұздылығын, жер бетіне жақын кен байлықтарын анықтайтын — көрсеткіштік (индикациялық);
  • жер бетіне таралу заңдылығын ашатын — географиялық және жалпы салалық бағыттар белгілі.
• 1951 — 52 жылдары Каспий маңы геоботаникалық экспедициясы Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы шөл және шөлейт жерлердегі жайылым өсімдіктерін зерттеп, картаға түсірді (Б.А. Быков).
• 1963 — 65 жылдары Павлодар облысының аумағы картаға түсірілді (С.А. Арыстанғалиев, И.О. Байтулин, Ө.Қ. Қисықов).
• Көп жылдық зерттеулер нәтижесінде өсімдік топтарының құрамы мен құрылысы, аймақтық ерекшеліктері, олардың жайылым мен шабындықтардағы маусымдық динамикасы, биол. өнімділігі, жайылым-шабындықтардағы жемшөптік, өсімдік түрлерінің антропогендік ауысулары анықталды (Н.В. Павлов,Е.А. Ақелеуов, Байтулин). Қазақстанда геоботаникалық зерттеулер мен Қазақстан ғылым академиясының Ботаника және фитоинтродукция ғылыми-зерттеу институты, республикадағы жоғары оқу орындарының тиісті кафедралары шұғылданады.

Геоботаникалық карталар

Әр түрлі дәрежедегі (ассоциациядағы, формациядағы, тағы да басқалары) өсімдік бірлестігінің кеңістіктегі орналасуын, олардың кеңістіктегі қиюласуларын (кешендерін, қатарларын) және ортамен байланыстарын көрсететін карталар.

• Геоботаникалық карталар әмбебап және арнаулы деп бөлінеді.
  • Әмбебап геоботаникалық карталарда табиғи және байырғы өсімдіктер бірлестігі мен адам қарекетінің әсерінен пайда болған бірлестіктері көрсетіледі.
  • Арнаулы геоботаникалық карталарда өсім-діктердің шаруашылық түрғыдан пайдаланылу ерекшеліктері (ресурстық карталар, олардың ішінен малазығындық ресурстар, ормандар және тағы да басқалары карталар, индикациялық карталар) бейнеленеді.

Зерттеу пәні

Геоботаниканың зерттеу нысаны өсімдік жамылғысы болып табылады. Бір жағынан, флораны, екінші жағынан, өсімдіктер қауымдастығының немесе фитоценоздардың жиынтығын қамтиды. Фитоценоз — бұл өсімдіктер қауымдастығының кеңістіктік бірлігі, ол флористикалық құрамның, құрылымның, тіршілік ететін өсімдіктер арасындағы қатынастардың біртектілігімен сипатталады. Жеке аймақтардың немесе жер бетінің аймақтарының фитоценоздарының жиынтығы өсімдік жамылғысы деп аталады (мысалы, Еуропаның өсімдік жамылғысы, Ақмола облысының өсімдік жамылғысы және т.б.).