Фоторецепция

Фоторецепция (фото… және лат. receptіo — қабылдау) — бір клеткалы организмдердің немесе арнаулы фоторецепторлық құрылымдардың жарық қабылдауы.

Фоторецепция жарық мәлімет пен энергия көзі ретінде қолданылатын фотобиологиялық құбылыстың негізгі бір бөлігі болып саналады. Фоторецепцияның салыстырмалы қарапайым түрлеріне фототаксис, фотокинезис және фототропизм жатады. Фототаксис (фото… және грек. taxіs — қатарда орналасу) — жарықтың тітіркендіру әсерінен қозғалуға қабілетті организмдердің (бактериялар, кейбір саңырауқұлақтар, балдырлар, жануарлар) тітіркену көзіне қарай қозғалысы. Фотокинезис — жарық мөлшерінің өзгеруіне байланысты организмнің бағытталмаған қозғалыс қарқынының өзгеруі. Мыс., өсімдіктерде жарық деңгейі және оның түсу бағыты мезофилл клеткаларындағы хлоропластардың орналасуына әсер етеді. Жарық деңгейі өте жоғары болса, хлоропластар клетканың көлденең қабықтарына тығыз жанасып, шоғырланады да, жарық әлсіз болса, біркелкі таралады. Бұл құбылысты оң және кері фототаксис деп атайды. Қарапайымдылардың фоторецепторлық жүйесі күрделі емес көз дағы мен жіпшелерден, яғни, рецептор мен эффектордан құралған. Жарықты энергия көзі ретінде қолданатын микроорганизмдер фототроптар деп аталады. Олар қоректену типіне қарай: фотолитотрофтар (СО₂ және органикалық емес қосылыстардан клеткаларына қажетті заттарды синтездеу үшін Күн көзінің энергиясын қолданады) және фотоорганды гетеротрофтар (клеткаға қажетті заттарды синтездеу үшін энергияны фотосинтез құбылысы ғана емес, сонымен қатар жай органикалық қосылыстардан синтездеуге бейімделген) болып бөлінеді. Жарыққа диффузиялық сезімталдық көптеген омыртқасыздар мен кейбір омыртқалыларға да (балықтар мен қосмекенділердің жеке түрлері) тән. Фоторецепцияның ең жоғ. сатысына көптеген омыртқасыздар мен омыртқалы жануарларда кездесетін күрделілігі әр түрлі мамандандырылған мүшелердің арқасында жүзеге асатын көру қабілеті жатады. Көру рецепциясы көз торының фоторецепторында жүзеге асады. Көру фоторецепциясының физикалық және химиялық механизмі негізінен барлық жануарларда ұқсас және ол көру пигментінің хромофорының фотоизомерлену реакциясы мен келесі сатыда оның ақуызды бөлігінің конформациясының өзгеруіне негізделген. Көру пигментінде жарық әсерінен жүзеге асқан өзгерістер көру клеткасында ферментативті және ионды процестерді индукциялап, рецепторлық потенциалдың — көру жүйесінің орт. бөлімдеріне берілетін электронды сигналдың пайда болуын қамтамасыз етеді.