Франс Эмиль Силланпяя
| Франс Эмиль Силланпяя | |
| Frans Eemil Sillanpää | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері |
Хямеэнкюрё, Финляндияның Ұлы Герцогтігі, Ресей империясы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Мансабы | |
| Шығармашылық жылдары | |
| Марапаттары |
|
Франс Эмиль Силланпяя (фин. Frans Eemil Sillanpää айтылуы , 16 қыркүйек 1888, Хаминкюрё, Финляндияның Ұлы Герцогтігі - 3 маусым 1964 жылы, Хельсинки, Финляндия) — көрнекті фин жазушысы.
1939 жылы ол «фин шаруаларының өмірін терең түсінгені және олардың әдет-ғұрыптары мен табиғатпен байланысын тамаша суреттегені үшін» әдебиет бойынша Нобель сыйлығын алды.[1]
Финляндияның әдебиет бойынша Нобель сыйлығының жалғыз иегері. Силланпяяны құрмет қылумен қатар оған деген даулы көзқарас та болды, өйткені соғыс аралық кезеңде елдің мәдени әлемі екіге бөлінгенде ол екі жағына да өтпеді[2].
Өмірбаяны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1888 жылы Хаминкюрё маңындағы Киерккала ауылында кішкентай ауыл жалгерінің отбасында дүниеге келген. Оның ата-анасы да шаруа отбасыларынан шыққан, бірақ отбасылық байланыстар Франске Тампердегі лицейде білім алуға көмектесті, бұл кедей отбасылардан шыққан адамдарға тән емес еді.
Силланпяяның оқу жылдары қоғамдағы төңкерістік оқиғалармен тұспа-тұс келіп, лицейден алған білімі және қала өмірінің арқасында ой-өрісі айтарлықтай кеңейді.
Лицейді бітіргеннен кейін Силланпяя жергілікті өндірушінің отбасында үй мұғалімі болып жұмыс істеді. Өзінің қамқоршысы Лилероостың кеңесімен ол университеттің медицина факультетіне оқуға түсті. Оның медицинаға деген қызығушылығы аз болды, бірақ медициналық мансап экономикалық тұрғыдан сенімді болды.
Силланпяя 1908 жылдан 1913 жылға дейін Хельсинкидегі медицина факультетінде оқып, қарызға батып өмір сүрді. Сонымен бірге ол діни дүниетанымды жаңа материалистік дүниетаныммен үйлестіруге тырысқан жаңа философиялық бағытқа қызығушылық танытты. Жан Сибелиус, Юхани Ахо және Пекка Халонен сияқты фин зиялыларының көптеген өкілдерімен араласа бастады.
1913 жылы Силланпяя туған ауылына оралды. Оқуын жалғастыруға қаражат қалмағандықтан, ауылда қалуға мәжбүр болды. Сол кезден бастап ол әлеуметтік тақырыпта әңгіме жаза бастады. Сонымен бірге ол шенеуніктердің бірінің қызметшісі Сигрид Саломякиге үйленеді. 1917 жылы наурызда олардың қызы Саара дүниеге келді.
Силланпяяның әдеби бастамасы 1916 жылдың күзінде «Өмір және күн» романы шыққаннан кейін орын алды. Елдегі әдеби тоқырау кезеңінде роман өте жылы қабылданды.
1918 жылғы төңкеріс басталғаннан кейін жазушы революциялық оқиғаларға назар аудармай, отбасымен Ала-Вакери фермасында тұрды. Ол аудармашылық қызметпен айналысты, атап айтқанда Морис Метерлинктің «Қайыршылар қазынасын» фин тіліне аударды.
1919 жылы «Әділ кедейлік» романы жарияланғаннан кейін Силланпяяға шетелде, атап айтқанда, Швецияда танылды. Сол кезде Силланпяяны Нобель сыйлығына ұсыну мүмкіндігі туралы алғашқы талқылаулар басталды.
1920 жылдары жазушы Хамин-кюрйода вилла құрылысын бастады, бұл оны қарызға батырды. Бірақ сонымен бірге ол Финляндияда да, Швецияда да әйгілі болды және оның әңгімелер жинақтары бірден швед тіліне аударылды. Силланпяяны Франция мен Эстонияда да білді. Ол кезде алты балалы болған жазушының отбасы тынымсыз көшіп-қонып тұратын.
1920 жылдардың аяғында ол өзінің авторлық құқығын «Отава» баспасына сату арқылы қаржылық жағдайын жақсарта алды. «Ерте марқұм болған» (1931), «Ердің жолы» (1932) және «Жазғы түндегі адамдар» (1934) атты негізгі романдарымен жұмыс істей бастайды.
1930 жылдары автор кеңінен танылып, ең танымал фин жазушысы болды. Силланпяя қоғамдық жұмыстармен айналыса бастайды, ұлтты татуластырып, оны біріктірумен, Скандинавия елдерімен байланыстарды нығайтумен айналысады және мәдени либерализм үшін шығып сөйлейді. Оның Скандинавия елдеріне назар аударуы саяси оңшылдар мен солшылдардың сынына ұшырады. Ол сондай-ақ Марти Хаавио, Сакари Пальси, Кустаа Вилкун және басқа да зиялылар мен фольклоршылармен байланыста болады. Гитлер, Сталин және Муссолини сияқты еуропалық диктаторларды қатты сынады. 1939 жылдың көктемінде Силланпяяның әйелі, сегіз баласының анасы пневмониядан қайтыс болды. Бұл жазушы үшін ауыр соққы болды.
1939 жылы Силланпяяға әдебиет бойынша Нобель сыйлығы берілді.
Соғыс басталғаннан кейін Силланпяя үлкен танымалдыққа ие болған және фин жауынгерлері арасында әскери рухты көтерген әскери маршқа сөздер жазды.
1939 жылы желтоқсанда ол өзінің хатшысы Анна фон Герценмен жаңа некеге тұрды, онымен тек 1941 жылға дейін бірге тұрды.
1941 жылдан кейін ажырасу, маскүнемдік және жүйкенің тозуы салдарынан Силланпяяның денсаулығы күрт нашарлады. Осылайша ол Каммио ауруханасына күштеп жатқызылды. Ауруханадан кейін ол сақалмен оралды, ал сәл кейінірек адамдар оны «Силланпяя ата» деп атай бастады, өйткені ол 1945 жылдан 1963 жылға дейін Рождество қарсаңында қоғамдық радиода баяндамалар жүргізді.
1930-1950 жылдар аралығында оның шығармалары қайта-қайта киноға түсіріліп, шығармашылығы одан да танымал болды. Оның шығармалары 30-дан астам тілге аударылған.
Жазушы 1964 жылы 75 жасында дүниеден өтті. Силланпяя қайтыс болғаннан кейін оның шығармашылығына деген қызығушылық бірте-бірте сейіліп, оның жұмысының күмәнді құндылығы туралы жазбалар сол кездегі еуропалық баспасөзде пайда болды. Бұл көбінесе Франс Силланпяя өз жұмысында жазған ауыл өмірінің кете бастаған құндылықтарына байланысты. Дегенмен, фин әдебиетінде ол біздің заманымызда қайта құрушы жазушы болып саналады, ал Францияда оның стилі бір кездері Марсель Прустпен салыстырылды.
Шығармашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Франс Силланпяя шығармашылығы автордың ауыл өміріне, адам мен табиғаттың байланысына деген үлкен қызығушылығымен танымал. Ол ауыл өмірін импрессионист және реалист жазушылардың үлгісімен бейнелейді, бірақ сонымен бірге эволюция мен тұқым қуалаушылық теориясының жетістіктерін пайдалана отырып, адами қарым-қатынасты натуралистердің рухында қарастырды.
Жазушы ең алғашқы «Өмір мен күн» романында адамның жан дүниесін бейнелеуге тырысқан. Силланпяя Еуропадағы соғыс кезінде табиғаттан ләззат алатын жастардың ауылдық идилиясын және олардың эротикалық тәжірибесін сипаттайды.
«Адам балалары өмір толқынында» жинағына енген әңгімелерінде жазушы әлеуметтік мәселелерді ішінара қозғай отырып, кедей студенттің шытырман оқиғасын суреттеген.
Жазушының ең атақты «Әділ кедейлік» (1919) романында Силланпяя Финляндияда жеңіліске ұшыраған «қызылдардың» сезімін жеткізуге тырысып, азамат соғысының бастауын зерттеді. Романының басты кейіпкері Юха Тайвола 1860 жылдардағы ашаршылықтан 1918 жылы қайтыс болғанға дейінгі кезеңді бастан кешіреді.
1923 жылы оның «Хильту мен Рагнар» әңгімесі пайда болды, ол «Әділ кедейлік» романының тақырыбына өзіндік қосымша болды. Әңгімеде қожайын баласының қызметші қызды азғыратыны, ал қыздың амалсыздан өзін көлге лақтырып жібергені айтылады. Әңгімедегі ашық тақырып жұртшылықтың екіұшты бағасын тудырды.
1930 жылдары жазушының «Ерте марқұм болған» (1931), «Ер жолы» (1934) және «Жазғы түндегі адамдар» (1934) романдары жарық көрді.
Бірінші романында автор өкпе ауруынан өліп жатқан күң Силия Салмелус туралы айтады. Бұл романда Силланпяя Рунеберг идеализмін реализммен азамат соғысын суреттеуде үйлестіреді. Жоғалып бара жатқан отбасылық тегі тақырыбына байланысты роман Томас Маннның «Будденброктарымен», ал ескі әлемнің күйреуі тақырыбына байланысты Джон Галсуорси шығармаларымен салыстырылды.
Силланпяя «Ер жолы» романында шаруа адамының бейнесін суреттеп, жердегі бақыт туралы өзі елестеткендей айтуға тырысады. Осылайша, автор фатализмді биологиялық детерминизммен, романтизмді реализммен ұштастырған шығарма жасады.
Жазушы «Жазғы түндегі адамдар» романында жаздың бір түнінде ауылдағы әртүрлі адамдармен болған оқиғаларды суреттейді. Басты кейіпкері финдердің ақ түні болып табылатын бұл шығарманың поэтикасын музыкалық шығармамен салыстыруға болады.
Күнделікті өмірден қашып, өткенге оралуға тырысқан суретші туралы баяндайтын жазушының соңғы романдары «Тамыз» (1941) және «Адам болмысының сүйкімділігі мен кедейлігі» (1945) шаршау, маскүнемдік және моральдық автордың таусылуынан із қалдырады. Соған қарамастан, автор романдарының соңында болашаққа деген биологиялық сенімді айқын көрсетеді.
Негізгі жұмыстары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Өмір және күн (Elämä ja aurinko), (1916)
- Ihmislapsia elämän saatossa, (1917)
- Әділ кедейлік (Hurskas kurjuus), (1919)
- Менің сүйікті Отаным (Rakas isänmaani), (1919)
- Хилту мен Рагнар (Hiltu ja Ragnar), (1923)
- Enkelten suojatit, (1923)
- Omistani ja omilleni, (1924)
- Maan tasalta, (1924)
- Töllinmäki, (1925)
- Rippi, (1928)
- Kiitos hetkistä, Herra…, (1930)
- Жас қайтыс болған (Nuorena nukkunut), (1931)
- Ер жолы (Miehen tie), (1932)
- Virranpohjalta, (1933)
- Жазғы түндегі адамдар (Ihmiset suviyössä), (1934)
- Он бес (Viidestoista), (1936)
- Тамыз (Elokuu), (1941)
- Ihmiselon ihanuus ja kurjuus (1945)
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ "The Nobel Prize in Literature 1939". Nobelprize.org. Nobel Media AB 2014. Web. 16 Jun 2017.
- ↑ Коллекция биографий Сто замечательных финнов
Әдебиет[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Жүз керемет финдер. Өмірбаяндардың калейдоскопы = 100 suomalaista pienoiselämäkertaa venäjäksi / Өңд. Тимо Вихавайнен (Timo Vihavainen); фин. ауд. И. М. Соломеща. — Хельсинки: Фин әдебиеті қоғамы (Suomalaisen Kirjallisuuden Seura), 2004. — 814 с. — ISBN 951-746-522-X.. — Электронды нұсқасы (Тексерілді 18 ақпанның 2010)
Сыртқы сілтемелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Силланпяя қоғамы
- Yleisradio мұрағаты (фин.) )
- Силланпяя өмірбаяны (фин.) )
- Силланпяя(қолжетпейтін сілтеме)
| ||||||||||
