Хайдарийа

Хайдарийа - орта ғасырда және жаңа замандағы Иран мен оған шектес жатқан елдерді қамтыған сопылық және шииттік үш топтың ортақ атауы.

XI ғ-дың аяғында Хорасанда пайда болған және оның негізін қалаушы шейх Кутб әд-дин Хайдар Зауаидің (1221 ж.ө.) атын иеленген сопылық топ. Дәстүр бойынша ол Орта Азиядан шыққан түрік және каландарийа ілімінің кейбір қағидаларын мақұлдаған Қожа Ахмет Иасауидің (1166 ж.ө.) орта азиялық мистицизм мектебінің жолын қуушы. Ол өзінің жолын ұстанушылардан жанқиярлықты және ұзақ мерзімге созылған сопылықты талап етті: қолға, аяққа темір білезік, мойынға алқа, құлаққа сырға, қолдың саусақтарына сақина салып жүруді енгізген де сол болатын. Алғашқыда Хайдарийа Сирия Кіші Азия мен Үндістанға кіретін аймаққа тез тарады. Басқа бір атауы - мирхайдари XVI ғ-дың аяғы XV ғ-дың бас кезінде Иранда пайда болып, бүкіл елге кең тараған шииттік бауырластық. Мұның негізін қалаушы эпоним Сұлтан Мир Хайдар Тунидің (Тебризде 1427 ж.ө.) ата тегі Мұса әл-Казим имамнан тарайды. Ол Бакуде туған, имамилік шиизмнің идеясын насихаттай жүріп, көп елдерді аралаған, Тун қаласына (Хорасан) қоныс тепкен. XV ғ-дың 10-жылдары Тебризге келіп, осында шиизмді жақтаушы Қара Йусуф (1389 - 1420) пен Ескендір б. Йусуфтің (1420 - 1438), Қара Қойлының қолдауына ие болды. Хайдарийа қалалар мен ірі елді мекендердегі қолөнершілердің, көпестер мен саудагерлердің тарапынан қолдау тапты. Сөйтіп олардың әрқайсысы сайланбалы басшы жетекшілік ететін біртұтас қауымды құрады және бір-бірімен көршілес аудандарда шоғырланып өмір сүрді. Олар дін ілімінің нәзік қырларына онша мән бермеу имамит түсінігіндегі шиизм бағытын ұстанды және алғашқы үш халифа мен Пайғамбарлық серіктерін балағаттады. XV ғ-дың 60 жылдары Анатолияда, Сирияда және Азербайжанда көшіп-қонып жүрген түркі тайпаларының бір бөлігінің арасында пайда болған «әсіре» шииттер қауымы. Бұлар өздерін мүридтер және сафауийа сопылық әскери-діни орденінің бесінші пири мүршиді Хайдар б. Джунайдтың жолын қуушылар деп есептеді. Ол орденді 1469 - 88 ж. басқарды. Оны жасаушылар қызылбас атанды. Хайдарийа Әлиді Құдай немесе Құдайдан тараған ақиқат, ал шейх Хайдарды Әлидің ісін алға апарушы деп есептеді. Олар жанның көшіп жүретініне, мүршидтердің күнәйі кешіретініне, Құранның жасалғанына және Мұхаммед (с.а.у.) қайтыс болғаннан кейінгі Омейялықтар тұсында оның мүлдем бұрмаланғанына кәміл сенді.