Халуатийа

Халуатийа - сопы бауырластығы,XIV ғасырдың аяғында Солтүстік-Батыс Иранда қалыптасқан, 12 анадай тараған бауырластық қатарына жатады, Әли б.Әбу Тәліптен бастау алады.Бауырластық ортаазиялық түркі мистицизмі мектебінің (Ахмед Иасауи) кейбір идеяларын қабылдай және маламатийа мен каландарийа дәстүрінің күшті ықпалын бастан кешіре отырып алғаш түркі халықтары арасында пайда болып, қалыптасты. Халуатийа Дәстүрі бойынша бауырластықтың негізін салған Заһир әд-Дин Омар әл-Халуати (1397 жылы өлген) болды. Ол өзінің жолын ұстаушыларға қатал аскетизм (зуһд) мен тым тақуалыққа (халуа) негізделген ережелер жинағыш ұсынды және 12 күндік оразаны (имамдардыц санына орай) енгізді. XV ғасырдың 10 жырларынан халуатийа. Түркияға тарай бастады.

Түріктердің жаулап алуы халуатийаның араб елдерінде тарауына жол ашты, мұнда ол таза араб бауырластығы түрінде болды. Халуатийа XVIII ғасырда Балқанда тамыр жайды. Осман империясында Сулеймен I (1520 - 66) мен Селим ІІ (1566 - 74) билік құрған заманда халуатийа өзінің дәуірлеу биігіне көтерілді, ол кезде бауырластықты ең жоғары билік иелері қолдап отырды. Халуатийа және Сефеви әулеті өкілдерінің дүниетанымдық жағынан ұқсастығы бола тұра, осы әулеттің билікке ие болуынан (1502) бауырластық Ираннан ығыстырылды. Шамнан шыққан Мұстафа Камал әд-Дин әл-Бакридің (1688 -1749) арқасында XVIII ғасырда бүкіл Осман империясында халуатийаның қайта дәуірлеуімен алмасты, ол кең қанат жайып, жаңа бұтақтары пайда болды. Осы дәуірлеу XIX -XX ғасырдың бас кезіне дейін ұласты.

1925 жылы түрік өкіметі бауырластықты таратты. Халуатийа бауырластық-бұтағының бірқатары 20 – 30 жылдары «Уафд» буржуазиялық-ұлтшыл партиясымен саяси қарым-қатынаста болды.Алжирдегі Халуатийа бұтағы - рахманийа -1950 жылы 230 мың адамға жетті. Халуатийаның әр түрлі топтары мен бұтағы Суданда (мыс, самманийа,даумийа), Ливанда (Бейрут пен Трипольде),Сирияда (Халеб пен Дамаскідегі жунайдийа)бар; халуатийа 1967 жылға дейін Албанияда ресми түрде ірге тігіп келді; сонымен бірге Югаславияда карабайшийа, синанийа, меламийа бұтақтары жұмыс атқарады, оларға 1974 жылы қарашада құрылған Дәруіштер кеңесі қоғамдастығы басшылық беріп отырады. Халуатийа тек алғашқы алты басшы кезінде ғана ұйымдық құрылымы және басқару жүйесі бір орталыққа бағындырылған бауырластық болды. Таза саяси себептер ықпалымен (Халуатийа бұтақтары Осман мемлекетінің қамқорлығында болды) уақыт өткен сайын халуатийа ілімі түбегейлі өзгеріске ұшырады (сырт пішіні жағынан), сунниттік мазмұнға ие болды. Халуатийа ілімінің негізін: джу (ерікті ашығу), самт (тіл қатпау), сахар (сейілу), итизал (оқшау күй кешу), зикр, фикр (медитация), рабт (мүрид пен шейх жүрегінің байланыстығы) және күнделікті дағдылы жора тазалығы құрайды. Кейбір бұтақтар осының алғашқы төртеуін ғана ұстанды. Ерекше мән берілетін нәрсе мүридтің белгілі бір кезенде өзімен-өзі жеке күй кешуі (дәруішпен теңдес) - халуа - және де оның шарттарын қатал орындау болып табылады. Халуаның ең қысқасы - үш күнге, ең ұзағы - қырық күн мерзімге созылады.

Мүридтің халуаға кірісерге дейінгі, кіріскен кездегі және одан кейінгі іс-қимылы түгелдей қадағаланып отырады. Халуатийаға барар жол жеті демнен (мақам) тұрады, оның әр қайсысы: ат-тахлил, Аллаһ, хууа, әл-хайй, әл-хакк, каййум, әл-каһһар (әл-кадирийадағы секілді) деп аталатын жеті сөзден тұратын формуланың бір сөзіне сай келетін зікір болып келеді. Мүрид мұның алғашқы төртеуін өз күшімен игерсе, ал қалған үшеуін игеру кұдыреттің күшімен келмек деп есептеледі. Халуатийада, әл-кубрауийадағы секілді, мүридтің халуа кезіндегі зікірінен кейін көрген түсін (табир ар-руйа), сондай-ақ, зікір салып отырған кезінде көрген елестерін жоруға аса зор мән беріледі, Халуатийаның бірқатар бұтақтары бауырластықтың мистик, таным жолының түп қазығы (мадар) осында деп біледі. Бүкіл бұтақ атаулының барлығы Халуатийаның 5-пірі Жахия аш-Шируани (1464 жылы өлген) құрастырған арнайы халуатийа аяты -Уирд асаттарды қоғамдастықтың жапы жиылысында дауыстап оқуға да осы секілді құрметпен қарайды. Халуатийаның ұйымдық құрылымы мен оның бұтақтары жалпы алғанда басқа да сопылық бауырластықтар құрьшымына ұқсас келеді, алайда оның таралған аймаққа байланысты өз ерекшелігі болады. Осман империясында халуатийаның әр бұтағының бас несі (шейх ас-саджжада, пустнишин, баба), соның негізін салушы халнфаның өзі (немесе солай деп саналған) болды, ол жергілікті жерде өз өкілін (наиб) ұстады, жергілікті қоғам бас иелері (мукаддам) соларға бағынды. Бұтақ басшысы тұқым қуалау жолымен қойылды, алайда, сирия бұтағында сайлау тәртібімен жүзеге асырылды. Халуатийаның ірі бұтақтарында бас несі елдің әр өңірінен халифаларын өзі тағайындайды да, олар мұның атынан жергілікті қоғамдастар мен дін орындары қызметін қадағалайды.

Мысыр мен Сирияда халуатийа дін орындарында әкімшілік-қаражат мәселесін асқаратын уакил оразасы енгізілді. Сирияда діни рәсім (хадр, сам) кезіндегі музыка сүйемелдеуін қажет ететін накиб оразасы болды. Халуатийаға қабылдауға шек қойылмады, тек ах-майдийа бұтағында (Алжир) ғана сауаты жоқтар қабылданбады. Халуатийа бауырластық мүшелері киімінің айрықша белгісі, негізінен, жасыл немесе қара түсті төрткүл қалпақ болып табылады.