Халықаралық түркі академиясы

Ұйым логотипі

Түркі Академиясының президенті Шаин Мұстафаев

Түркі Академиясы (Turkic Academy). Академияның штаб-пәтері Астана қаласында орналасқан.

Халықаралық Түркі Академиясының Президенті – Шаин Мұстафаев Меджид оглу.

Тарихы

2009 жылдың 3 қазанында Әзербайжан Республикасының Нахчыван қаласында өткен Түркітілдес мемлекеттер басшыларының IX саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев түркі дүниесін зерттейтін халықаралық ғылыми орталық құру туралы ұсыныс жасады. 2010 жылдың 25 мамыры күні Қазақстан Республикасының елордасы – Астана қаласындағы Бейбітшілік және келісім сарайында Түркі академиясы ашылды. Бірегей ғылыми-зерттеу орталықтың тұсаукесеріне ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Түркия Президенті Абдуллаһ Гүл сонымен қатар, Қазақстан, Түркия, АҚШ, Ресей (Татарстан, Башқұртстан, Чуваш, Якутия), Өзбекстан, Қырғызстан, Украина мемлекеттерінің көрнекті түрколог ғалымдары қатысты. Қырғыз Республикасының астанасы Бішкекте 2012 жылдың 22-23 тамызы күндері өткен Түркі кеңесі ІІ саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Түркия Республикасының Президенті Абдуллаһ Гүл, Қырғыз Республикасының Президенті Алмазбек Атамбаев пен Әзербайжан Республикасының Премьер-министрі Артур Расизаде Түркі академиясына халықаралық мәртебе беру жөніндегі келісімге қол қойды.

Түркі Академиясы мен Қазақстан Республикасының Үкіметі 2020 жылдың 16 қарашасында «Қабылдаушы ел туралы келісімге» қол қойды. Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркия парламенттерінің «Түркі Академиясын құру туралы келісімді» ратификациялау үдерісі 2021 жылы аяқталды.

2022 жылдан бастап, Түркі Академиясы мүше мемлекеттерден міндетті жарналар мен мамандарды қабылдап, толыққанды халықаралық ұйым ретінде жұмыс істей бастады. Түркі Академиясы 2018 және 2022 жылдары Мажарстан мен Өзбекстанға бақылаушы ел мәртебесін берді.

Түркі Академиясының президенті лауазымын 2010-2014 жылдары аралығында профессор, филология ғылымдарының докторы Шәкір Ыбраев, ал 2014-2022 жылдары аралығында профессор, тарих ғылымдарының докторы Дархан Қыдырәлі атқарған.

Ұйымға мүше мемлекеттер

Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркия – Түркі Академиясының негізін қалаушы мүше мемлекеттер. Мажарстан 2018 жылы, ал Өзбекстан 2022 жылы Түркі Академиясында бақылаушы ел статусын алды.

Ұйым мақсаты мен миссиясы

Түркі Академиясы – Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) аясында құрылған, түркі елдері арасындағы ғылым мен білім саласындағы ынтымақтастықты үйлестіретін және ынталандыратын бірегей халықаралық ұйым.

Жарғылық мандатқа сәйкес Түркі Академиясы түркітанудың әртүрлі салалары, соның ішінде тарих, археология, этнология, антропология, әдебиет, тіл білімі, терминология, өнер және әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ынтымақтастықты дамытады.

Түркі Академиясы түркітану бойынша халықаралық үйлестіруші  орталық қызметін атқарады.

Түркі Академиясының миссиясы – түркі әлемінің ғылым мен білім саласындағы интеграциясына оң ықпал ету. Осы тұрғыда тиісті ұйымдар арасында серіктестік орнатуға және түркітануды дамытуға арналған бағдарламалар мен жобалар іске асырылып, ғылым және білім беру салаларындағы ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған тың бастамалар қолға алынуда.

Халықаралық әріптестік

Түркі Академиясының халықаралық ынтымақтастығы көп жақты сипатқа ие. Бұл ынтымақтастық мемлекеттік институттармен, жеке сектормен, академиялық ортамен, азаматтық қоғаммен және басқа да бірқатар халықаралық серіктестермен саяси және ғылыми диалогты қамтиды. Түркі Академиясы халықаралық ғылыми әріптестік арқылы өз мандаты шеңберінде зерттеу тақырыптары мен жобалар бойынша серіктестік пен ынтымақтастықты дамытады.

Түркі Академиясы мүше мемлекеттер мен бақылаушылардың тиісті мекемелерін Түркі Академиясының шараларына тартуға, оларды бірлесіп жұмыс істеуге ынтыландырып, халықаралық ғылыми ынтымақтастықты жоғары деңгейге көтереді.

Түркі Академиясы мүше мемлекеттердің және бақылаушылардың барлық үкіметтерімен тығыз жұмыс қарым-қатынастарын дамытады. Білім мен ғылымға жауапты министрлерімен тұрақты консультациялардан басқа, Түркі Академиясының президенті академияның қызметіне қатысы бар мүше мемлекеттердің басқа да жоғары деңгейдегі өкілдерімен және мекемелерімен екіжақты кездесулер мен консультациялар өткізеді. Бұл консультациялар Түркі Академиясы шараларының шеңбері, басымдықтары және маңыздылығы туралы ресми көзқарас қалыптастыруға бағытталған.

Түркі Академиясы мен Түркі мемлекеттері ұйымының Хатшылығы арасындағы ынтымақтастық жылдар бойы мазмұнды және үйлесімді жұмыс істеу тетігіне айналды. Түркі Академиясы мен Хатшылық арасындағы жемісті қарым-қатынастар мен жүйелі байланыстар түркі әлеміндегі ынтымақтастықты тереңдетуге қатысты бірлескен іс-қимылдарға, жаңа шаралар мен синергияның артуына оң әсер етті.

Түркі Академиясы мен Түркі ынтымақтастығы ұйымдары (Түркі мәдениеті халықаралық ұйымы (ТҮРКСОЙ), Түркі мемлекеттері Парламенттік Ассамблеясы (ТүркПА) және Түркі мәдениеті мен мирас қоры) арасында прагматикалық және серпінді диалог бар. Бұл диалог синергия қалыптастыру, бірлескен іс-шараларды ұйымдастыру және Түркі Академиясының жұмысын түркі ынтымақтастығы күн тәртібімен байланыстыру тетігі ретінде қызмет етеді.

Түркі Академиясы бірнеше халықаралық ұйымдармен жақын әріптестік қарым-қатынастарды дамытып келеді. Қызмет саласы Түркі Академиясымен сәйкес келетін ЭКОСОС, ЮНЕСКО, ИЫҰ құрылымдары (COMSTECH, IRCICA, ISESCO, SESRIC) және ЭЫҰ сияқты халықаралық ұйымдармен тығыз байланыста болу инновациялық идеяларды ынталандырып, әртүрлі ғылыми бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыруға серпін береді.

Түркі Академиясы түркітану мәселелерімен айналысатын түрлі академиялық мекемелермен және үкіметтік емес ұйымдармен серіктестік орнатқан. Түркі Академиясы білімі мен практикалық тәжірибесі дәлелденген серіктес ұйымдармен бірлесе, өз жұмысының басым бағыттарына басқа да сарапшыларды жұмылдыра отырып, мүдделі тараптардың желілерін құрады.

Түркі академиясы 2015 жылы құрылған Түркі әлемі Ұлттық ғылым академиялары одағының (UNASTW) Хатшылығының міндетін атқарады. UNASTW негізгі мақсаты – түркі елдерінің ғылыми қауымдастықтары арасында ғылым мен білім саласындағы жан-жақты ынтымақтастықты дамыту.

Түркі Академиясы Хатшылық қызметін атқаратын тағы бір алаң – 2023 жылы ТМҰ Хатшылығымен тығыз ынтымақтастықта құрылған «Түркі әлемі ресми экономикалық зерттеу орталықтарының желісі» (ERCNET). ERCNET-тің негізгі мақсаты – түркі елдері арасындағы экономикалық қарым-қатынастарды, экономикалық интеграцияны және серіктестіктерді дамыту. ERCNET сонымен қатар түркі елдерінің ақылды, инклюзивті және тұрақты өсуін қолдайтын ұзақ мерзімді өсу драйверлерін тануға және алға жылжытуға ниетті.

Түркі Академиясының шаңырағында және ТМҰ Хатшылығының үйлестіруімен 2023 жылы құрылған «Түркі әлемі ортақ әліпби комиссиясы» жұмыс істейді. Комиссияның негізгі міндеті – түркі әлемінің мәдени интеграциясын қамтамасыз ету үшін латын графикасына негізделген ортақ әліпби стандартын қалыптастыру.

Құрылымы

Түркі Академиясы – Түркі мемлекеттері ұйымы аясында құрылған халықаралық ұйым. Құрамына әр мүше мемлекеттің ғылым және білім министрлері және Түркі Академиясының президенті мен вице-президенттері кіретін Ғылыми кеңес Академияға басшылық етеді. Мүше мемлекеттер Ғылыми кеңестің төрағалығын ағылшын тілінің әліпбиі ретімен атқарады.

ТМҰ Мемлекет басшылары кеңесі тарапынан тағайындалатын Президент Академияның атқарушы органының міндеттерін жүзеге асырады.

ТМҰ Сыртқы істер министрлерінің кеңесі Түркі Академиясының бюджетін бекітеді. Сыртқы істер министрлері кеңесінің мақұлдауымен үшінші тараптар мен халықаралық ұйымдар Түркі Академиясының бақылаушылары бола алады.

ТМҰ Мемлекет басшылары кеңесі ТМҰ Хатшылығы арқылы Түркі академиясының жылдық қызметі туралы есебін қабыдайды.

Ғылыми кеңес

Ғылыми кеңес жылына бір рет ғылым және білім министрлері деңгейінде жиналады. Кеңес жиынына Түркі Академиясының президенті мен төрағалық ететін мүше мемлекеттің ғылым және білім министрі тең төрағалық етеді. Академия президенті Ғылыми кеңестің отырысын Ғылыми кеңес төрағасымен келісе отырып ұйымдастырады.

Ғылыми кеңес Түркі Академиясының қызметіне жетекшілік етеді. Кеңес Түркі Академиясының қызметі туралы есепті назарға ала отырып, ғылыми жобалардың басым бағыттарын және Түркі Академиясының жылдық іс-шаралар жоспарын бекітеді. Ғылыми кеңестің шешімдері басым дауыс негізінде қабылданады.

Ғылыми кеңес мүшелері Түркі Академиясының өзекті мәселелерін өздерінің үкіметтері мен әкімшіліктері шеңберінде үйлестіруге де жауапты болады.

Түркі мемлекеттері ұйымы саммиттерінің шешімдері

Түркі Академиясы іс-шаралар жоспарын дайындау кезінде ТМҰ Мемлекет басшылары кеңесі қабылдаған шешімдерді мұқият басшылыққа алады. Түркі Академиясы, сондай-ақ ТМҰ-ның стратегиялық құжаты - «Turkic World Vision-2040» бағдарламасының мақсаттарына сәйкес әрекет етеді.

Түркі ынтымақтастық ұйымдары Үйлестіру комитетінің отырыстары

Түркі Академиясы ТМҰ хатшылығы жылына екі рет ұйымдастыратын Түркі ынтымақтастық ұйымдарының Үйлестіру комитетінің отырыстарына тұрақты түрде қатысады. Бұл кездесулер Түркі ынтымақтастығы ұйымдарының іс-шараларын үйлестіруге және бірлескен ұстаным қалыптастыруға оң әсер етеді.

Академия қызметі

Түркі Академиясы – Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) аясында құрылған, түркі елдері арасындағы ғылым мен білім саласындағы ынтымақтастықты үйлестіретін және ынталандыратын бірегей халықаралық ұйым.

Құрылтайшы Жарғыға сәйкес Түркі Академиясы түркітанудың әртүрлі салалары, соның ішінде тарих, археология, этнология, антропология, әдебиет, тіл білімі, терминология, өнер және әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ынтымақтастықты дамытады.

Академия мемлекетаралық, этносаралық ықпалдастық жағдайында ғылыми зерттеулерді үйлестіруші орган қызметін атқарады.

2015 жылы Түркі кеңесінің V саммитінде мемлекеттер басшыларының TWESCO-ға жүктеген арнайы тапсырмаларына сәйкес, «Ортақ түрк тарихы» оқулығы даярланды. «Ортақ түркі географиясы» және «Ортақ түркі әдебиеті» оқылықтарының тұжырымдамалар әзірленіп, тараптардың қарауына ұсынылды.

2018 жылы «Аталар мирасы» электрондық мультимедиалық қорын әзірлеп, іске қосты. Қорда түркі әлемінің  шамамен 3 мың жылдық  тарихы мен мәдениетіне  байланысты құжаттар мен түрлі деректер сақталған.

Академия Еуропа, Азия және Америка құрлықтарының ғалымдарының қатысуымен түркология, алтаистика және моңғолистика бағыттарында 144 ғылыми жобаны жүзеге асырды.

Көне түркілер мен Алтайдан тараған халықтар мекендеген аймақтарда археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуде. Ғылыми   жобаларға 2011 2018 жылдар аралығында 67 мемлекеттің ғылыми құрылымдары  қатысты.

TWESCO 2011-2018 жылдар аралығында 270 халықаралық және ғылыми шаралар, конференциялар мен форумдар, семинарлар мен дөңгелек үстел отырыстарын ұйымдастарды. Тек 2017-2018 жылдары ұйымдастырылған мұндай шаралардың саны 70 болған.

Академия жыл сайын дәсүтрлі халықаралық «Ұлы Дала» гуманитарлық ғылымдар форумын өткізіп келеді.

2018 жылы маусым айында TWESCO-ның бастамасымен «Алтаистика, Түркология, Моңғолистика Ассоциациясы» (АТАМ) құрылды.

2015 жылы Шығыс қазақстан облысы Қатонқарағай ауданында, Алтай тауларындағы Қарақаба жазығына «Алтай-алтын бесік» экспедициясын, 2016 жылы «Тәңіртаудан Өтүкенге дейін: ұлы дала көшпенділерінің тарихи-мәдени құндылықтары», 2017 жылы «Кентайдан Ұлытауға дейін: тарихи жадының жаңғыруы» атты халықаралық экспедиция және далалық ғылыми семинарлар ұйымдастырды.

• 2014-2015 жылдары Алтайдағы Қарақаба жазғында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді.

• 2016-2018 жылдары Моңғолияның Бұлғын аймағы жеріндегі көне түркілік «Шивээт улаан» ғұрыптық кешенінде археологиялық қазба жұмыстарын аяқтады.

• 2018 жылы Моңғолияның Керулен өзені алқабындағы Хаяахудаг және Гүнбүрд ғұрыптық кешендерінде археологиялық қазба жұмыстарын бастады.

• Қазақстан республикасы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы жеріндегі орта ғасырлық қорымдарға археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады.

Түркі кітапханасы

Халықаралық Түркі Академиясы аясында түркі кітапханасы құрылған. Белгілі түркітанушылардың жеке ктіпханалары негізінде құрылған кітапхана қоры қазір 32 мыңнан асты. Белгілі түркітанушы ғалымдар Иштван Мандоки Қоңыр, Әбдуали Қайдар, Рабиға Сыздықова мен Әбжан Құрышжанұлының жеке кітап қоры да осы кітапханаға берілді. Кітапханада сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры да бар. Тарихи жазба ескерткіштер қатарына енетін қолжазбалардың көшірмелері де жинақталған. Кітапханадан түркі ұлттарына арналған жеке-жеке кітап сөрелері де бар. Атап айтқанда, қазақ, түрік, әзірбайжан, өзбек, түрікпен, башқұрт, татар, қарашай, хақас, шұбаш қарақалпақ, ноғай т.б. сынды бауырлас халықтардың әдебиеттерін табуға болады. Қазір түркі кітапханасының электрондық базасы дайындалуда.

Түркі тарихы музейі

Халықаралық Түркі Академиясының жанынан ашылған музейден түркі халықтарының әр кезеңде жасаған құнды жәдігерлерін көруге болады. Түркі халықтарының материалдық және заттық мәдени мұраларын заттай және фотоқұжаттық деректер жүйесі ретінде жинақтау жұмыстары жалғасуда. Түркі халықтары тарихындағы алуан түрлі ғажап мәдени ескерткіштер Түркі тарихы музейінің экспозициясында тұр. Оларды сирек кездесетін археология (бзд. IV-III мыңжылдықтар) және этнография (XIX – XX ғ. бас кезі) ескерткіштері деп бөлуге болады. Коллекцияда зергерлік өнер, музыкалық аспап, ұлттық киім үлгілері және түркі халықтарының дәстүрлі тұрмыс-тіршілігі мен діни жоралғыларын сипаттайтын басқа да артефактілер бар. Музей қорындағы экспонаттар саны 750 ден асты.

Дереккөздер

Халықаралық Түркі Академиясының ресми сайты: https://turkicacademy.org/ Мұрағатталған 16 сәуірдің 2016 жылы. Халықаралық Түркі Академиясының facebook әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы: https://www.facebook.com/pages/International-Turkic-Academy/832484896847678