Халықаралық түркі академиясы

Халықаралық Түркі академиясы (International Turkic Academy). Академия Астанада орналасқан.

Халықаралық Түркі Академиясының Президенті – Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі.

Тарихы

2009 жылдың 3 қазанында Әзірбайжан Республикасының Нахчыван қаласында өткен Түркітілдес мемлекеттер басшыларының IX саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев түркі дүниесін зерттейтін халықаралық ғылыми орталық құру туралы ұсыныс жасады. 2010 жылдың 25 мамыры күні Қазақстан Республикасының елордасы – Астана қаласындағы Бейбітшілік және келісім сарайында Түркі академиясы ашылды. Бірегей ғылыми-зерттеу орталықтың тұсаукесеріне ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Түркия Президенті Абдуллаһ Гүл сонымен қатар, Қазақстан, Түркия, АҚШ, Ресей (Татарстан, Башқұртстан, Чуваш, Якутия), Өзбекстан, Қырғызстан, Украина мемлекеттерінің көрнекті түрколог ғалымдары қатысты. Қырғыз Республикасының астанасы Бішкекте 2012 жылдың 22-23 тамызы күндері өткен Түркі кеңесі ІІ саммитінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев, Түркия Республикасының Президенті Абдуллаһ Гүл, Қырғыз Республикасының Президенті Алмазбек Атамбаев пен Әзербайжан Республикасының Премьер-министрі Артур Расизаде Түркі академиясына халықаралық мәртебе беру жөніндегі келісімге қол қойды. Келісімді құрушы елдер ратификациялағаннан кейін Қазақстанда 2010 жылы құрылып, жұмыс істеп тұрған Түркі академиясы 2014 жылдың 28 тамызынан бастап халықаралық мәртебеге ие болды. Осылайша түркітілдес төрт елдің ерікті түрде құрған бірегей халықаралық ғылыми ұйымы — «Халықаралық Түркі Академиясы» өз жұмысын бастады. 2018 жылдың 2 қыркүйегінде Қырғызстан астанасы Бішкек қаласында өткен Түркі кеңесі Сыртқы істер министрлерінің жиынында Халықаралық Түркі академиясына Мажарастан ресми түрде бақылаушы ретінде қатысу мәртебесін алды.

Ұйымға мүше мемлекеттер

Халықаралық Түркі академиясын құрушы мемлекеттер- Әзірбайжан Республикасы Қазақстан Республикасы Қырғыз Республикасы және Түркия Республикасы ұйымға мүше мемлекеттер болып саналады. 2018 жылдың 2 қыркүйегінен бастап TWESCO ға Мажарстан ресми түрде бақылаушы мемлекет ретінде қатысу мәртебесін алды

Ұйым мақсаты мен миссиясы

TWESCO түркітілдес мемлекеттер арасындағы ғылыми-гуманитардық интеграцияны дамыту, бауырлас халықтардың тарихи-мәдени мұраларын зерделеу бағытында қызмет жасайды. Ұйым халықаралық деңгейде танылған интеллектулдық орталықтардың біріне айналды.

Ұйым мақсаты: Көне дәуірден бүгінге дейінгі түркі әлемі тарихын, тілі мен әдебиетін және мәдениетін зерттеп түркі мемлекеттерінің әлемдік өркениеттегі орны мен ерекше үлесін төлтума деректер негізінде аша отырып жалпы түркі әлеміне қатысты ғылыми зерттеулерді үйлестіретін бірегей орталыққа айналу.

Ұйым миссиясы: Түркі халықтары ғылыми қауымдастығының ғылым мен білімінің дамуы, сондай-ақ басқа да түркі тілдес мемлекеттер қайраткерлерінің бастамаларына жағдай жасау және олардың басын бір арнаға қосу. Түрктілдес мемлекеттер арасындағы ғылыми-гуманитарлық интеграцияны дамыту.

Халықаралық әріптестік

TWESCO Түркі кеңесі, ТүркПА, ТҮРКСОЙ мен әріптестікте жұмыс істеуде. Ғылыми интеграцияны дамыту мақсатында TWESCO бүгінге дейін дүниежүзінің белгілі халықаралық және академиялық ұйымдарымен байланыс орнатқан.

БҰҰ (ECOSOC), БҰҰ Өркениеттер Альянсы (UNAOC), UNESCO, ISESCO, SESRIC, ЕСО (SF), COMSTECH (OIC), IRCICA секілді іргелі ұйымдармен ынтымақтастық орнатты.

Шетелдік ғылыми ұйымдармен 60 ынтымақтастық меморандумына қол қойды.

ISESCO-ға бақылаушы мәртебесін алды.

Дүниежүзілік Академиялар одағына мүше болды.

100-ге тарта шетелдік белгілі түрколог ғалымдармен бірігіп іргелі жобаларды жүзеге асыруда.

Құрылымы

Ғылыми Кеңес Халықаралық Түркі Академиясының ең жоғарғы ұйымы - Ғылыми Кеңес. Ұйымды басқаруды құрамына әрбір тараптан (Түркі кеңесіне мүше елдер) бір-бір өкілден, сондай-ақ Түркі Академиясының Президенті және вице-президенттері кіретін Ғылыми Кеңес жүзеге асырады. Президент Президент тараптар (Түркі кеңесіне мүше елдер) мемлекетінің азаматтары арасынан төрт жыл мерзімге қайта сайлау негізінде тағайындалады. Халықаралық Түркі Академиясының тұңғыш президенті-тарих ғылымдарының докторы Дархан Қуандықұлы Қыдырәлі. Ол бұл қызметке 2014 жылдың 4-5 маусым күндері Түркияның Бодрум қаласында өткен Түркі кеңесінің IV саммитінде Кеңеске мүше төрт елдің мемлекет басшылары шешімімен тағайындалды. Халықаралық Түркі Академиясы Қазақстанда орналасқандықтан алғашқы президенті Қазақстан тарапынан тағайындалды. Ұйым басшысы Түркі кеңесіне мүше елдердің ағылшын тіліндегі ресми атаулары бойынша әліпбилік тәртіпке сәйкес ротациялық (кезектесетін) негізде ауысып отырады: Әзербайжан; Қырғызстан және Түркия. Вице-президенттер Халықаралық Түркі Академиясының президенті Қазақстан азаматы болғандықтан вице-президенттікке Түркі кеңесіне мүше қалған елдерден (Түркия, Әзербайжан, Қырғызстан) үш вице-президент тағайындалады. Зерттеу орталықтары Халықаралық Түркі Академиясы жанында 5 зерттеу орталығы жұмыс істейді. Олар: тарих және этнология орталығы; тіл, әдебиет және терминология орталығы; өнер және мәдениет орталығы; әлеуметтік–экономикалық зерттеулер орталығы, сонымен қатар, халықаралық зерттеулер орталығы. Бұл орталықтар түркі әлемінің өзекті мәселелері мен мәдениеті, тарихи, экономикасы және интеграциясы бағыттарын зерделейді.

Академия қызметі

TWESCO өз қызметінде түркі әлемі тарихы, мәдениеті, тілі мен әдебиетін зерттейді. Сонымен қатар, алтаистика, моңғолистика, түркология салаларында ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастырады. Ұйым Түркі кеңесі саммиттерінде мемлекет басшылары тарапынан берілген тапсырмаларды жүзеге асырып келеді.

Ғылыми-зерттеу жұмыстары: TWESCO түркология, алтаистика және моңғолистика салаларында зерттеулер жүргізетін ірі ғылыми-гуманитарлық орталық.

Академия мемлекетаралық, этносаралық ықпалдастық жағдайында ғылыми зерттеулерді үйлестіруші орган қызметін атқарады.

2015 жылы Түркі кеңесінің V саммитінде мемлекеттер басшыларының TWESCO-ға жүктеген арнайы тапсырмаларына сәйкес, «Ортақ түрк тарихы» оқулығы даярланды. «Ортақ түркі географиясы» және «Ортақ түркі әдебиеті» оқылықтарының тұжырымдамалар әзірленіп, тараптардың қарауына ұсынылды.

2018 жылы «Аталар мирасы» электрондық мультимедиалық қорын әзірлеп, іске қосты. Қорда түркі әлемінің  шамамен 3 мың жылдық  тарихы мен мәдениетіне  байланысты құжаттар мен түрлі деректер сақталған.

Академия Еуропа, Азия және Америка құрлықтарының ғалымдарының қатысуымен түркология, алтаистика және моңғолистика бағыттарында 144 ғылыми жобаны жүзеге асырды.

Көне түркілер мен Алтайдан тараған халықтар мекендеген аймақтарда археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуде. Ғылыми   жобаларға 2011 2018 жылдар аралығында 67 мемлекеттің ғылыми құрылымдары  қатысты.

TWESCO 2011-2018 жылдар аралығында 270 халықаралық және ғылыми шаралар, конференциялар мен форумдар, семинарлар мен дөңгелек үстел отырыстарын ұйымдастарды. Тек 2017-2018 жылдары ұйымдастырылған мұндай шаралардың саны 70 болған.

Академия жыл сайын дәсүтрлі халықаралық «Ұлы Дала» гуманитарлық ғылымдар форумын өткізіп келеді.

2018 жылы маусым айында TWESCO-ның бастамасымен «Алтаистика, Түркология, Моңғолистика Ассоциациясы» (АТАМ) құрылды.

2015 жылы Шығыс қазақстан облысы Қатонқарағай ауданында, Алтай тауларындағы Қарақаба жазығына «Алтай-алтын бесік» экспедициясын, 2016 жылы «Тәңіртаудан Өтүкенге дейін: ұлы дала көшпенділерінің тарихи-мәдени құндылықтары», 2017 жылы «Кентайдан Ұлытауға дейін: тарихи жадының жаңғыруы» атты халықаралық экспедиция және далалық ғылыми семинарлар ұйымдастырды.

• 2014-2015 жылдары Алтайдағы Қарақаба жазғында археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді.

• 2016-2018 жылдары Моңғолияның Бұлғын аймағы жеріндегі көне түркілік «Шивээт улаан» ғұрыптық кешенінде археологиялық қазба жұмыстарын аяқтады.

• 2018 жылы Моңғолияның Керулен өзені алқабындағы Хаяахудаг және Гүнбүрд ғұрыптық кешендерінде археологиялық қазба жұмыстарын бастады.

• Қазақстан республикасы Қарағанды облысы Қарқаралы ауданы жеріндегі орта ғасырлық қорымдарға археологиялық зерттеу жұмыстарын бастады.

Түркі кітапханасы

Халықаралық Түркі Академиясы аясында түркі кітапханасы құрылған. Белгілі түркітанушылардың жеке ктіпханалары негізінде құрылған кітапхана қоры қазір 32 мыңнан асты. Белгілі түркітанушы ғалымдар Иштван Мандоки Қоңыр, Әбдуали Қайдар, Рабиға Сыздықова мен Әбжан Құрышжанұлының жеке кітап қоры да осы кітапханаға берілді. Кітапханада сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры да бар. Тарихи жазба ескерткіштер қатарына енетін қолжазбалардың көшірмелері де жинақталған. Кітапханадан түркі ұлттарына арналған жеке-жеке кітап сөрелері де бар. Атап айтқанда, қазақ, түрік, әзірбайжан, өзбек, түрікпен, башқұрт, татар, қарашай, хақас, шұбаш қарақалпақ, ноғай т.б. сынды бауырлас халықтардың әдебиеттерін табуға болады. Қазір түркі кітапханасының электрондық базасы дайындалуда.

Түркі тарихы музейі

Халықаралық Түркі Академиясының жанынан ашылған музейден түркі халықтарының әр кезеңде жасаған құнды жәдігерлерін көруге болады. Түркі халықтарының материалдық және заттық мәдени мұраларын заттай және фотоқұжаттық деректер жүйесі ретінде жинақтау жұмыстары жалғасуда. Түркі халықтары тарихындағы алуан түрлі ғажап мәдени ескерткіштер Түркі тарихы музейінің экспозициясында тұр. Оларды сирек кездесетін археология (бзд. IV-III мыңжылдықтар) және этнография (XIX – XX ғ. бас кезі) ескерткіштері деп бөлуге болады. Коллекцияда зергерлік өнер, музыкалық аспап, ұлттық киім үлгілері және түркі халықтарының дәстүрлі тұрмыс-тіршілігі мен діни жоралғыларын сипаттайтын басқа да артефактілер бар. Музей қорындағы экспонаттар саны 750 ден асты.

Дереккөздер

Халықаралық Түркі Академиясының ресми сайты: http://www.twesco.org/ Халықаралық Түркі Академиясының facebook әлеуметтік желісіндегі ресми парақшасы: https://www.facebook.com/pages/International-Turkic-Academy/832484896847678