Хемчик
| Хемчик | |
|---|---|
| тыв. Хемчик | |
| |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 320 км |
| Су алабының ауданы |
27 000 км² |
| Су ағысы | |
| Бастауы | Шапсаль жотасы |
| • Биіктігі | 3122 м |
| Сағасы | Саяно-Шушенское су қоймасы |
| • Биіктігі | 550 м |
| Орналасуы | |
| Ел | Ресей |
| Аймақ | Тыва |
| Ортаққордағы санаты: Хемчик | |
Хемчик (Кемчик) (тыв. Хемчик) — Тываның батысындағы өзен, Енисейдің сол жақ саласы. Ұзындығы 320 км, бассейнінің ауданы 27 мың км2. Орташа су ағызу 119 м3/с. Суару үшін қолданылады.[1]
Сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Атауы Тываның "кем" – "өзен"сөзінен шыққан. Хемчик Шапсаль жотасынан 3122 м биіктікте басталып, Саян-Шушенск су қоймасына құяды. Бассейннің арналық торабында ұзындығы 10 км-ден аспайтын 57 өзектер және үлкен өзендер бар. Негізгі салалары: Кіші Хемчик, Барлық (оң жақта); Алаш (сол жақта) Бассейнде жалпы ауданы 76,7 км2 болатын 654 көл бар. Күзгі мұз құбылыстары қазан айынан бастап мұздың жылжуымен жүреді, қараша айының басында мұз қатып, сәуірдің аяғына дейін созылады. Мұз жамылғысының бұзылуы сәуірдің аяғында, мамырдың басында, өзеннің жоғарғы жағынан басталады, мұз өткелімен бірге жүреді (шамамен 6-10 күн). Мұз құбылыстары орта есеппен 200 күнге созылады. Су химиялық құрамы бойынша гидрокарбонат класына және кальций тобына жатады. Судың лайлылығы өте төмен. Өзеннің су ресурстары Хемчик бассейніндегі жерлерді суару үшін қолданылады.[2]
Өзен бастауынан төменгі ағысына дейін[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жоғарғы ағысында Хемчик-тез ағатын және жартасты арнасы бар тау өзені. Ол терең тар шатқалмен ағып жатыр. Хемчик бассейнінің негізгі бөлігінің рельефі, әсіресе шекара бойында, мұздық қабаттары мен қазаншұңқырлары, эрозиялы өзен шатқалдары, уақытша ағындардың терең құлдырауы, биік шыңдарымен теңіз деңгейінен 3 - 3,5 км биіктіктегі әдемі ландшафты болып табылады. Бассейннің ортаңғы бөлігінде өзен кең аңғарлармен, тегіс жиегі бар қыраттар мен төбелермен көмкерілген. Хемчик өзені Козер жотасының орта бөлігінде (Шапшал жотасының жүйесі) тік қабырғалары бар терең шұңқырдан басталады. Шұңқырдан ағып жатқан өзен тік, кейде қия беткейлері бар шатқалға енеді. 100 км-ден астам ара қашықтықта Химчик тік құлаған шоңғалдарға кездеседі. Кейде тасты шоңғалдар өзенді жауып тастайды. Қара-Адыр саласының оң ағысының сағасынан төмен, Шагпай өзенінің сол саласы алдында Хемчик батпақты алқапқа кезігіп, бірнеше шақырымға тегіс сипатқа ие болады.
Бастаудан 15 км төмен жерде Химчик 25 м-ге дейін кеңейеді, тереңдігі 1 м-ден асады және орташа жылдамдығы шамамен 3 м/сек. құрайды. Өзеннің бастауынан Қара-Адырдың сағасына дейін және одан төмен үлкен-үлкен тастары бар бірнеше сарқырамалар бар. Ұзындығы 1,5 км-ге жуық сарқырама каскады бастау көзінен 23 км төмен орналасқан. Үлкен тастары бар сарқырама мен шоңғалдар өзеннің оң салалары - Чхон-Хем мен Чинге-Хем арасында кездеседі.
Алқаптың жоғарғы бөлігінде, 2000 м - ден төмен террастарда биіктігі 8-12 м-ге дейін аралас орман пайда болады. Тырбықтоғай мен қараған ағашы жиі кездеседі. Көп ұзамай орман азайып, тек беткейлерде сирек бұталар және жағалауда теректер байқалады. Бастаудан 20 км қашықтықта орман толығымен жоғалады, тек ылғалды тоғайлар өседі. Таудың беткейлері мүк дақтарымен жабылған.
Бай-Таладан кейін бірден таулар бөлінеді. Хемчик алқабы Улуг-Оруг (сол жақта) Барлық және Үлкен Аянгаты (оң жақта) өзендерінің аңғарларымен қосылып, Хемчик дала алабын құрайды. Тэли ауылынан кейін арнадағы тастар таусылады, бірақ батпақтар мен көптеген аралдар, көселер пайда болады.
Барун-Хемчик аймағының орталығы Қызыл-Мажалық ауылына дейін өзен бойында екі рет 7 шақырымдық терең аймағы бар. Хонделен өзенінің сағасынан әрі қарай Хемчик алқабы түзу сызық бойымен оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай Йиме ауылына дейін созылып жатыр. Өзеннің төмен жайылмасын өзекшелер, арықтар кесіп өтеді, алқап шеті кейде батпақты. Ұзындығы бірнеше шақырымға жететін жағалауда, аралдарда ұзына бойына терек, қайың, қандыағаш, тікенжиде, қараған ағашы өседі.
Хемчик өзенінің арнасы ирелең келген, ұзын созылулармен, аралдармен және көселермен жалғасады. Өзеннің ені 25-тен 400 м-ге дейін, бірақ көбінесе - 50-80 м., тереңдігі тайыз жерлерінде 50 см-ден терең жерлерде 2 м-ге дейін өзгереді.
Хемчик өзінің негізгі тармақтарын Йиме ауылына дейін алады: Алаш (сол жақта), Чиргаки (оң жақта), Шеми (оң жақта), Ақ-Суг (сол жақта) сонымен бірге Улуг-Хондергей (оң жақта), Устю-Ишкин (сол жақта) ) және Чадан (оң жақта). Ишкин ауылының маңында Хемчикке Алды-Ишкин саласы құяды. Бай-Таладан Йимеге дейінгі аралықта ауылдар, деревнялар мен қалашықтар үнемі кездесіп отырады.
Йиме - Усаның сағасына жақын орналасқан соңғы ауыл. Йимеден кейін Хемчик өзені Хемчик жотасының тауларына кіреді. Өзен аңғары күрт тарылып, беткейлері тез көтеріліп, тік болып көтеріледі. Екі жағалауда жартасты өсінділер, ірі тас, қиыршық тастар, малтатастар, құмдар пайда болады, оларда сирек шөптер мен бұталар бекінген.[3]
Елді мекендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хемчик өзені бойында жоғарыдан төмен қарай Бай-Тал, Шон-Терек, Тээли, Ақсы-Барлық, Барлық, бір-біріне қарама-қарсы Ақ-Довурак және Қызыл-Мажалық қалалары, сонымен қатар Шекпээр, Дон-Терезин, Алдан-Маадыр, Хорум-Даг, Суг-Аксы, Қара-Чыраа, Баян-Тала, Қызыл-Тайга және Ийме елді мекендері орналасқан. Чадан саласының бойында Чадан қаласы орналасқан.
Өзен алабында Тываның Бай-Тайгин кожууны, Барун-Хемчик кожууны, Дзун-Хемчик кожууны, Сут-Хол кожууны және жартылай Чаа-Хол кожууны орналасқан.
Фаунасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Хемчик өзенінде балықтардан майқап, таймен, ақ сақа, өзен алабұғасы, ақ қайран, қарауыз т.б.кездеседі. Соңғы кезде өзен спорттық балық аулау мен рафтинг әуесқойларымен таңдалды.[4]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://gufo.me/dict/bes/%D0%A5%D0%95%D0%9C%D0%A7%D0%98%D0%9A Большой энциклопедический словарь
- ↑ https://water-rf.ru/%D0%92%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B/684/%D0%A5%D0%B5%D0%BC%D1%87%D0%B8%D0%BA Хемчик
- ↑ http://svyato.info/4534-reka-khemchik.html Река Хемчик
- ↑ https://goru.travel/place/reka-khemchik Река Хемчик