Холестерин

Холестерин (холестерол) (көне грекше: χολή — «өт» және көне грекше: στερεός — «қатты») —— стериндер тобына жататын органикалық зат, химиялық формуласы - C₂₇H₄₆O (10R,13R)-10,13-диметил-17-(6-метилгептан-2-ил)-2,3,4,7,8,9,11,12,14,15,16,17-додекагидро-1H-циклопента[a]фенантрен-3-ол.

Табиғатта кең тараған және ең маңызды стерин. Жасуша мембранасының құрамына енетін жоғары май қышқылдарымен күрделі эфирлер түзеді. Сондықтан жануарлар организмінің барлық жасушаларында әсіресе бүйрек үсті безі, ми, бауыр, жұмыртқаның сарыуызында көп болады.

Қандағы холестериннің қалыпты әдеттегі мөлшері 180—260 миллиграмм (0,18 — 0,26%) болады. Оның көбеюі атеросклероз, ксантоматоз, бауырды май басу, т.б. аурулардың дамуын тездетеді. Холестерин организмдегі өт қышқылының, бүйрек үсті безі гормонының, жыныс гормонының, D₃ провитаминінің түзілуіне қатысады, жасуша қабырғасының өткізгіштік қасиетін де реттейді. Холестериннің алмасу процесі бұзылса, холестерин мен оның туындылары қан тамырларының қабырғасына шөгіп (атеросклероз), өтте кристалды холестерин пайда болып, тас байлану процесі жүреді. Холестерин жануарлар майынан алынады.

Холестерин барлық жануарлар ағзасы үшін маңызды. Көптеген жасушалар оны өз бетінше синтездей алса да, холестериннің негізгі бөлігі гепатоциттермен (бауыр жасушалары) синтезделеді немесе тағам арқылы қабылданады, содан соң қан арқылы шеткері (перифериялық) жасушаларға тасымалданады. Шеткері тіндердегі холестерин деңгейі оның қабылдануы мен шығарылуы арасындағы тепе-теңдікпен анықталады.

Қалыпты жағдайда, мидағы холестерин мен перифериялық холестерин бір-бірінен бөлек болады — яғни, тағамдағы немесе бауырдан алынған холестерин гематоэнцефалдық тосқауылдан өтпейді. Оның орнына, астроциттер (мидың глиалды жасушалары) миға қажетті холестеринді өздері өндіреді және таратады.

Холестериннің жаңадан синтезделуі (de novo синтез) астроциттерде де, гепатоциттерде де күрделі 37 сатылы процестен тұрады. Бұл процесс мевалонат жолынан немесе HMG-CoA редуктаза жолынан басталады — бұл статин дәрілерінің әсер ететін нүктесі, және бұл жол алғашқы 18 сатыны қамтиды. Одан кейінгі 19 саты ланостеролды холестеринге айналдыруды жүзеге асырады.

Салмағы 68 кг (150 фунт) болатын ер адам тәулігіне шамамен 1 грамм (1000 мг) холестерин синтездейді. Ағзасында барлығы шамамен 35 грамм холестерин болады, оның басым бөлігі жасуша мембраналарында орналасқан.

АҚШ-тағы ер адамның тағам арқылы орташа күнделікті холестерин тұтынуы — 307 мг. Көп жағдайда қабылданған холестерин этерификацияланған күйде болады, бұл оның ішекте нашар сіңуіне себеп болады. Ағза тағам арқылы сіңірілген холестеринді өз холестерин синтезін азайту арқылы теңестіреді. Сондықтан тағамдағы холестерин қан холестериніне 7–10 сағат өткен соң айтарлықтай әсер етпейді.

Таңқаларлығы, егеуқұйрықтарда тағам арқылы тұтынған холестерин мөлшері мен олардың қандағы холестерин деңгейі арасында кері байланыс байқалған — яғни, егеуқұйрық неғұрлым көп холестерин жесе, соғұрлым қандағы деңгейі төмен болады.

Алғашқы 7 сағат ішінде — холестерин қабылданған соң — липопротеиндер арқылы ағзада майлардың таралуы жүріп жатқанда, қан құрамындағы холестерин деңгейі уақытша артады.

Өсімдіктер холестеринді өте аз мөлшерде өндіреді. Бірақ олар фитостериндер деп аталатын ұқсас заттарды көп мөлшерде жасайды. Бұл заттар ішекте холестеринмен қайта сіңірілу үшін бәсекелесе алады, яғни холестерин сіңірілуін азайтуы мүмкін.

Ішек қабырғасындағы жасушалар фитостериндерді сіңіргенде, оларды қайтадан ішекке шығарып тастайды — бұл маңызды қорғаныс механизмі. Табиғи фитостериндердің (стеролдар мен станолдар) күнделікті тұтынылуы адамның диетасына байланысты шамамен 200–300 мг құрайды. Арнайы әзірленген вегетариандық диеталар бұл мөлшерді 700 мг/тәулікке дейін жеткізе алады.

Холестерол биосинтезі

Холестерол эфирінің (холестеридтің) түзілуі

Лимфадағы жəне қан плазмасындағы холестеролдар ақуыздармен байланысып, липопротеиндер құрайды. Плазмадағы холестеролдың үштен екі бөлігіндейі май қышқылдарымен этерленген. Негізінде холестерол эфирлері фосфатидилхолинмен өзара əрекеттесу кезінде пайда болады. Фосфатидилхолин құрамында 2-жағдайдағы май қышқылы қалдығын холестеролдың гидроксильдік тобына ауыстыруды лецитинхолестеролацилтрансфераза (ЛХАТ) ферменті катализдейді.

Холестеролды жəне оның эфирлерін тасымалдау

Қан плазмасында холестеролдың көпшілігі ақуызбен байланысқан түрінде липопротеин түрінде тасымалданады. Холестерол эфирлері де осындай формада тасымалданады да тиісті жасушаларына жеткізіледі. Жасуша бетінде липопротеиндердің ерекше рецепторларымен холестерол-липопротеин комплексы байланысады. Ерекше қышқыл липаза холестерол эфирлерін гидролиздеп ыдыратады, бос холестеролды пайдаға асыруын жасуша өзі реттейді.

Холестерин көбеюі

Өттегі сұйық заты холестериннің деңгейін емдік шөптерден тұнба жасау арқылы төмендетуге болады. Ол үшін қырыққабат, қызылша, алма, бүлдірген, итбүлдірген, жидек, сарымсақ, пияз, теңіз қырыққабатын көбірек пайдаланыңыз. Әрі күніне жарты стақан қырыққұлақ пен қара шомыр шырындарына бал қосып ішіңіз. Оған доланадан әзірлеген шайдың да пайдасы зор. Оны әзірлеуге көп уақытыңыз кетпейді. Мәселен, 20 долана жидегін ыстық суға салып қайнатып, 2 сағат тұндырасыз. Кейін дайын болған тұнбаны күніне бірнеше рет ішіп, дертіңізге дәру табасыз.