Х-ХІІІ ғасырдың басындағы Қазақстанның мәдениеті
Х - ХІІІ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ[өңдеу | қайнарын өңдеу]
X-XII ғасырлар қалалар санының өсіп, олардың құрылысының, аумағының ұлғаюымен ерекшеленді. Осы мезгілде қала мәдениетінің жаңа аудандары қалыптасты. Археологтар бұл кездегі қала орындарын көлеміне қарай үш топқа бөліп қарастырады. Бірінші топ - көлемі 30 гектардан асатын қала орындары. Олардың қатарында Сайрам, Отырартөбе, Шортөбе, Құйрықтөбе, Сауран, Жанкент, Құмкент, т.б. бар. Екінші топ - көлемі 10 гектардан 30 гектарға, ал үшінші топ - 10 гектарға дейінгі қала орындары болды. Солтүстік Шығыс Жетісуда IX-XIII ғасырлар басында қала мәдениетінің жаңа ауданы қалыптасты. Егер бұған дейін осы аумақта не бәрі 10 ғана қала болса, біз қарастырып отырған кезде олардың саны 70-ке жеткен. Мұнда да археологтар көлеміне қарай ескерткіштерді үш топқа бөледі. Мұндағы қала жұрттары «төрткүл» үлгісінде, яғни тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланып салынған. Қала қақпалары бар дуалдармен қоршалған. X-XII ғасырларда қала мәдениеті Орталық, Шығыс Қазақстанда да қалыптаса бастады. Орталық Қазақстанда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары Нұра, Кеңгір, Жезді аңғарлары мен Ұлытау етегінен төртүклдердің орындарын тапқан. Қарастырып отырған кезеңдегі қала құрылысының құрылымында пайда болған жаңа элементтердің бірі мешіттер пен моншалар болды. X-XII ғасырларда Тараз қаласының су құбырлары, сонымен қатар күйген кірпіштен көпшілік үшін салынған моншасы болған. Оған жақын жерде Айша бибінің күмбезі көтерілген. Бабаджа қатын кесенесі де осы Тараз қаласында салынған. XI ғасырда Ясы (Түркістан) қаласы Шауғар округінің орталығы саналған. Мұнда кейін XIY ғасырдың соңында Ахмет Йасауи күмбезі салынып, қала діни орталыққа айналды.
Арыстанбаб кесенесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Арыстанбаб кесенесі ХІІ ғасырда өмір сүрген белгілі діни мистик Арыстанбаб құрметіне тұрғызылған. Алғашқы жөндеу жұмыстары 14-15 ғасырларда жүргізілген. Содан бері алғашқы салынған ою өрнектер сақталынған. Жер сілкінісінен құлаған мазардың орнына 18 ғасырда екі күмбезді құрылыс тұрғызылды. 18 ғасыр ғимараты құлап қирағаннан кейін 1909 жылы қайта бой көтерді. Жер асты суының жоғарғы деңгейі салдарынан бүлінген мешіт 1971 жылы қайта салынды. Кешен алғашқы үлгісіне негізделіп қалпына келтірілген, яғни Ислам дінінің ғұламасы Арыстанбаб жерленген жерге тұрғызылды, екінші бөлме мешіттің сол қанаты оның дін жолындағы шәкірті Гурханға арналды. Кейін осы екі нысан біріктірілді.
Ахмет Йасауи ғимараты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түркістан қаласындағы Ахмет Йасауи ғимараты – орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Йасауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған. Халық аңыздарында Түркістандағы әулиенің аруағын атақты қолбасшы, бүкіл Шығысты тітіренткен Ақсақ Темірдің айрықша сыйлап өткені айтылады. Оның әмірімен Ахмет Йасауи қайтыс болғаннан екі жүз жыл кейін қирап бітуге таянған кішкене ғана мазардың орнына, дүние жүзілік сәулет өнерінің белгілі ескерткіші орнатылды. «Жеңістер кітабында» Темір, сол жылы Яссыда болған кезінде, мұнда өзіне қарайтын елдердің тегінде Ахмет Йасауидің атына лайық зәулім ғимарат салу жайлы жарлық берген еді делінеді. Ол ислам дінінің даңқын асыруда, оның кең таралуына, аса үлкен өлкені басқаруды жеңілдетуге тиіс болған. ХІV ғасырдың аяғында бұл күмбез біткен соң Әмір Темір көреген Әзірет Сұлтанның қорын ұйымдастырып, өзі арнайы қол қойып бекіткен. Қожа Ахмет Йасауи кесенесі талай ғасырдан бері мұсылманшылықтың алтын бесігі болып келеді. Оны бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қасиет тұтады.Қожа Ахмет ЙасауИкесенесі – түркі әлемінің рухани орталығы. Ахмет Йасауи ескерткіші – Орта Азия мен Қазақстандағы біздің заманымызға дейін сақталған ең зәулім күмбезді, қыштан соғылған ғимарат. Оның көлдененеңі – 46,5 м., ұзындығы – 65,5 м. Әйгілі қола қазан – Тай қазан Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің басты көрнектілігі болып табылады. 1935- жылы Кеңес одағы кезінде ол Ресейдегі Эрмитажға алынған. Содан 1989- жылы қыркүйек айына дейін сақталған. Тай-қазан Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің үлкен залының ортасында орналасқан. Оны жеті металдың құймасынан Тавризден шыққан шебер жасаған. Қазанға 3000 литр су сияды, Салмағы 2 тонна, диаметрі 2,45 м. Қазан мұсылмандарға мінажат жасап болған соң таратылатын әулие суға арналған. Бұл күнде мұнда осы қазанды көріп, тиын салу мақсатымен дүние жүзінен мыңдаған саяхатшылар келеді. Сырдариядағы ірі қала Сығанақ еді. Қазақстанның солтүстігі мен солтүстік-шығысына баратын керуен жолдарының қиылысында орналасқан ол XII ғасырда қыпшақ бірлестігінің орталығы болды. Қазір Сығанақтың орнында Сунақ-ата жұрты бар.
X-XII ғасырларда Қазақстанда жоғарыда айтылған кенттерден басқа жаңа қалалар – Қарашоқы, Қарнақ, Ашнас, Баршынкент, т.б. пайда болды. Ортағасырлық қалалар ірі үш бөліктен тұрған. Олар цитадель, шахристан, рабад. Алғашқысында қала билеушісі, қалалық әкімшілдік орналасса, шахристанда – ақсүйектер, бай шонжарлар мен дінбасылары тұрды. Рабад – Ұсақ саудагерлер, қолөнершілер мен кедей топ тұрған қала бөлігі еді. Кейін олардың алып жатқан жер көлемі ұлғайып, сауда шаруашылық орталығы – шахристаннан рабадқа ауысқан.
Қолөнер, сауда, ақша айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
X-XIIғасырларда Қазақстан қалаларының дамуында Ұлы Жібек жолының маңызы зор болды. Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан Қазақстан қалалары сауданың, қолөнердің, ақша айналымының, мәдениеттің орталықтары болды. Ұлы Жібек жолының шығысқа шығатын басты қақпасы Жетісу болды. Жол Жетісуда Тараз, Алматы, Шелек, Сүмбе, Ілебалық, Алмалық,Құлан, Хантау,Айнабұлақ қалалары мен бекеттерін басып өтті. Ал Ұлы Жібек жолының Батысқа шығатын басты қақпаларының бірі Оңтүстік Қазақстан өңірі еді. Мұнда жол Испиджаб, Отырар, Сүткент, Түркістан, Сауран, Сығанақ қалаларын басып өткен.
Ортағасырлық Қазақстанның материалдық мәдениетінің басты бір саласы – сәулет құрылыс өнері. Оның даму барысында қалаларда қоғамдық ғимараттар, тұрғын үйлер тұрғызу, ислам және басқа да діни кешендерін салу ісі өрістеді. Бұлардың архитектуралық сыртқы көрінісі жинақы, қаланың орталық алаңдарында орналасқан іргелі құрылыстардан тұрған. Мешіт құрылысында, оның зәулім биік мұнарасын тұрғызуда сәулет өнерінің сол кездегі жетістіктері пайдаланылған. Ол кездегі монументальдық архитектуралық құрылыстар қатарына Тараз қаласынан 18 шақырым жердегі Бабаджа-Хатун және Айша-Бибі кесенелері жатады. Бұл құрылыстар тек архитектуралық әсемдік жағынан ғана емес, сонымен қатар оның безендірілуі, ондағы ою-өрнектер халқымыздың материалдық асыл мұралары қатарынан жоғары орын алады. Материалдық мәдениет жүйесінде, осы заманға дейін жеткен шығыс моншасының құрылыстары мен оларға тартылған су құбырларының маңызы ерекше. Мұндай құрылыстар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда Отырардан, Түркістаннан, Тараз, Ақтөбе, Талғар т.б. қалалардан табылды. Қала тұрғындары тұрмысында монша алдыңғы кезектегі ролдердің бірін атқарды. Монша мешіттен кейінгі адамдар ең көп баратын орын болды.
Қала мәдениетінің дамуында ислам маңызды роль атқара бастады. Ибн Хаукаль Фараб пен Кенжид және Шаш аралығында көшіп жүрген мұсылман-түріктер жайлы жазған. ХІ-ХІІ ғасырларда ислам қыпшақтар арасына да таралды. Археологиялық қазбалар ІХ-ХІІ ғасырлардағы қалаларда мұсылман мәдениетінің басымдығын айғақтайды. Тараз бен Меркеде христиандық шіркеулер мешіттерге айналдырылды. Исламды тұтынушы халықтың көбеюіне байланысты қалаларда үлкен мешіттер салынды. «Мәдени мұра» бағдарламасына сәйкес орта ғасырлық қалалар туралы зерттеулердің қатарында 2005- жылы жарық көрген академик К. Байпаковтың «Қазақстанның ортағасырлардағы қалалары» атты кітабы бар. Кітап ортағасырлық Қазақстан қалалары туралы құнды мәліметтер береді. Қолөнер, сауда, ақша айналымы
X-XII ғасырларда қалалар санының өсіп, олардың құрылысының, аумағының ұлғаюымен қала тұрғындарының саны да артты. Бұл тұтыну бұйымдарына сұранысты арттырды. Соған сәйкес қалаларда түрлі бұйымдар өндіретін шеберлер мен шеберханалар да көбейе бастады. Қарастырып отырған кезеңде қолөнердің бірнеше түрлері дамыды. Олар қыш құмыра, шыны, металл бұйымдарын жасайтын ұсташылық, зергерлік, тас өңдеу кәсібі еді. Құмырашылар аяқпен айналдыратын ұршықтарымен саз балшықтан түрлі формада құмыра мен қыш ыдыстар жасаған. Қыш құмыра жасау орындары ортағасырлық қалалар Отырар, Тараз, Құйрықтөбе, т.б. қалалардан табылған. Бұл ыдыс түрлерінің бір ерекшелігі, олардың іші-сырты жылтырап тұратын түрлі түсті әйнек тәрізді сырмен (бояумен) сырланған. Ол бояулар қанша уақыт өтсе де өз түсін жоғалтпаған. Бояудың ғажайып сыры күні бүгінге дейін жұмбақ болып отыр.
Ортағасырларда сауда айырбас немесе ақша арқылы жүрді. Сауданың дамуында Ұлы Жібек жолының ролі күшті болды. Мұны біз өткен сабақтан да білеміз. Отырар, Тараз, Ясы, Талғар,т.б. қалалар орындарында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде алтын, күміс, қоладан жасалған теңгелердің табылуы тауар-ақша қатынастарының болғандығының дәлелі. Археолог ғалымдар ірі қалалар Отырар, Испиджабта ақша шығаратын сарайлар болған деп есептейді. Дегенмен айырбас саудасы басымырақ болған. Қалаға дала тұрғындары ауыл шаруашылық өнімдерін астық, жеміс-жидек, жүн, тері, ет, сүт апарса, керісінше, қалалықтар оларға қала қолөнершілерінің өнімдерін керамика, шыны, зергерлік әшекей бұйымдарын шығарған.
Егіншіліктің дамуы да қалалар санының артуына байланысты болды. Қала сыртындағы егін егуге жарамды жерлер игеріле бастады. Қолдан суару жүйесі дамытып жетілдірілді. Су құбырлары салынады. Арнадан су бөлетін ұзын және тар, тармақталған арықтар қазылады. Қала және ауыл тұрғындары бау-бақша дақылдарын өсірді, жүзім шаруашылығымен және үй жанында мал өсірумен айналысты. Сонымен қатар олар үй жануарларын - жылқы, сиыр, қой, ешкі ұстаған. [1][2]Қ[3][4][5]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Асфендияров С.Д. Қазақстан тарихы. (көне дәуірден) А., 1995.
- ↑ Мыңжани Н. Қазақтың көне тарихы. А., 1993. 400-бет.
- ↑ азақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1, 2 томдар. А., 1997. 542-бет., А., 1998.
- ↑ Валитова А.А. К вопросу о классовой природе Караханидского государства. Фрунзе, Илим, 1963.-с 790.
- ↑ Зардыхан Қинаятұлы. моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түркі тайпалары: IX-XIIғғ. Астана, 2001. 208-бет.