ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.

ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.

Қазақ-жоңғар текетіресі мен Орта жүз қазақтарының Ресей бодандығына кіру кезінде патша үкіметі Ертіс шекара желісін салып, нығайтумен болды. Жоңғарларды талқандаған соң қазақ сұлтандары мен старшиндары Ертістің оң жағалауына көшпекші болған еді, алайда далалықтарды Ертіс өзенінің бассейініне қайта қоныстандырғысы келмеген патша үкіметінің қарсылығына душар болды.

Қазақтардың ішкі жағына көшуіне жолын бөгеген патша үкіметі өз күшін танытты. Мысалы, 1754-55 жылдардың қысында Орта жүз қазақтары сырт жақта «жемшөптің жоқ екенін» желеу етіп, Ертістің ішкі жағына көшпекші болды. Өздерін қумақ болған отрядқа қарсылық көрсетіп, драгундарды ұрып, оларды «бекіністен адамдарды шығармайтынын, шөптерін өртеп жіберетінін, Ертістен ау бермейтінін» айтып қорқытады. Сол жылы Бийск бекінісінен полк. Дегарриг Ертіске бола Ямышевкадан Семей бекінісіне дейін қазақтардың көп малмен ішкі жаққа өтіп жатқанын, кері кетпейтінін мәлімдеді. Оның үстіне қайтармақшы болғанда «әскерлермен ұрысқа шығып, ұрлықпен айналысқан». Мұндай жағдайлар көп. Басқаша болуы мүмкін де емес: хандары мен сұлтандары басқарған қазақтар ата жұртынан тектен текке айырылғысы келмеді. Қазақтардың күзгі көш кезінде «шекарада мықты командалар ұстап, қазақтарды қырудың күшімен қуып шығу» жөнінде патшаның 21.8.1755 жылғы жарлығының шығуы сондықтан кездейсоқ емес.

Жоңғар билеушісі Даваци Орта жүздің көші-қонына тиіскенде беделді сұлтан Абылай сібір шекаралық басшылығынан қазақтардың әйелдері мен балаларын ішкі жаққа өткізу жайлы өтінген еді, өтініші қабылданбады. Кейінірек 24.10.1756 жылғы Сенат жарлығына сәйкес Орта жүз қазақтарына Үй шебіне тақау көшуге, рұқсат етілді, жоңғарлар шабуылдаған жағдайда шептің ішіне өткізуге қарсылық болмады. Алайда ХІХ ғасырдың белгілі зерттеушісі М. Красовскийдің сөзімен айтақнад, «1755 жылғы бас тарту сияқты жалғыз рет бас тартудың өзі Абылайдың Ресейден мүлде безуіне жеткілікті болды».

Осыған байланысты Абылайдың өз бұратанасын қонысына жібермегендерге «қарыздар» болып қалмағанын айта кеткен жөн. Мысалы, 1757 жылы қулан-қыпшақ руынан шыққан Қошқарбай батырмен бірге Алтай жеріне басып кіреді де, «көптеген тұтқын төлеңгіттерді» ертіп кетеді.

Қазақтардың ішкі жаққа енуіне белсене қолдаушылардың бірі Абылайханның серігі Ертістің Павлодар өңірінде ертеден қыпшақтарды, арғындарды, керейлер мен уақтарды басқарып келген Сұлтанбет сұлтан мен оның көп ұрпақтары болды. Жоңғарлардың одан соң Ресей империясының агрессиясының салдарынан Ертістің жағалауындағы жерлерден айырылу осыларға қатты батты.

1764 жылы Ертіс бойы қазақтарына қатысты патша үкіметінің саясаты күрт қатайды. Сібірлік шептердің қолбасшысы ген.-поручик Шпрингер Ертіс өзенінің дала қазақтары тұратын жағын он версттік жолақпен бөліп тастады.

1765 жылы Ертіс әскери шебінің бекіністерінде комендант лауазымы тағайындалды, Шпрингер соларға тіпті 10 версттік жолақ шегінде көшкеннің өзінде қазақтардан аманат алуға нұсқау берді. Ертіс әскери шебінде бұл кезде 7578 адам болатын. Әрине, бұл 1684 верстке созылып жатқан шепті қорғауға жетімсіз. Сондықтан қазақтардың ішкі жаққа ешқандай рұқсатсыз өтуі кездейсоқ емес. Алайда, мұндай жағдайда көбіне күшпен дереу қайта шығарылатын.

Қазақтарды «мәңгілік көш» аталатын ішкі жаққа көшіру үшін негіз біртіндей қалана бастады. Мысалы, патша үкіметі Ертіс өңірінің беделді сұлтандарының бірі Сұлтанбеттің өтінішін қанағаттандырып, 1778 жылы Коряков форпостының қарсы бетіне Ертістің сол жағалауында 7 верст жерге ағаш үй салуына рұқсат етуге мәжбүр болды.

1788 жылы үйін Ертістің жағалауына көшіруіне рұқсат етілді. Оның ұлы Орыс солтан 1780 жылы Черная станциясының қарсысына ағаш үй салды. 1779 жылы Чернорецк форпостынан 9 верст төмен Ертістің оң жағасында қанжығалының батыры Түлекеге ағаш үй салынды. Табындары қыста ішкі жақта жайылды.

Қазақтардың көптеген өтініштері, өңірде әлеуметтік-саяси жағдайдың өзгеруі ішкі жаққа өтуге ұмтылған қазақтарға патша үкіметінің көзқарасы күрт өзгертті: 15.6.1788 жылы ген.-поручикОгаревтің атына «О переселении киргиз-кайсаков из дальних степей во внутренности Ресейден» атаулы жарлық шығарылады. Осы жарлыққа сәйкес Ресей жаққа келген қазақтар «бір-біріне тым жақын орналаспауға тиіс. Барлық губерниялық өкілеттер үкіметтің осы шешімімен танысуы керек. Ішкі жаққа алғашқы көшкен қазақ сұлтандарының бірі – Сұлтанбет сұлтанның ұлы Орыс сұлтан.

Он жылдай уақыт өткен соң 25.7.1798 жылы ген.-майор Горчаковқа арналған «О даче убежища переходящим из Ср. киргиз-кайсацкой орды и вступающим в Росс. подданство султанам с старшинам с их кибитками» кезекті жарлық шықты.

Екінші жарлық патша үкіметінің қазақтарды «мәңгілік қонысқа» қабылдау тілегін танытты. 7.10.1799 ж. үкімет шекара әскеріне «Ресей бодандығына кіргісі келген қырғыздарды ішке өткізу және олардың мүлкінен баж салығын алмау» жөнінде нұсқау береді.

Патша үкіметінің осы және басқа жарлықтарының нәтижесінде «мәңгілік қоныс» аталатын ішкі жаққа көп қазақтар келді, мысалы, Левшиннің деректері бойынша, ХVІІІ ғасырдың аяғынан 20-жылдарының соңына дейін ішкі жаққа түрлі орындарға 12000 үй көшкен. Ал, Ж.Қ. Қасымбаевтың мәліметі бойынша, тек 1799 жылы Ертістің оң жағалауына Орта жүз қазақтарының 15 мыңдай отбасы көшкен. Патша үкіметі жаңа бұратана қазақтардың легін инталандыру үшін ішкі жаққа келудің азды-көпті жеңілдік жағдайларын туғыза бастады. Мысалы, 1808 жылы отырықшы болғысы келген қазақтарды шаруа қоныстарына, ең алдымен мұсылмандар тұратын жерлерге орналасуына рұқсат етілді.

Әрине, патша үкіметінің қазақтарды отырықшы өмір салтына бейімдеуге бағытталған шаралар ешқандай нәтиже бермеді, далалықтар еркіндігін ештеңеге айырбастамады. Үкімет оны ХІХ ғасырдың жиырма жылдығының басында 1812 жылы ген.-губ. Пестель қазақтардың Сібір шегіне негізінен малды қыстатуға баратынын, ал жазда жайлауға көшіп, егін шаруашылығымен айналыспайтынын анықтағанда түсінді. Н.Е. Бекмахановтың деректері бойынша ХІХ ғасырдың 20-жылдарының өзінде тек Омбы, Петропавловск, семей және Өскемен ішкі округтарында 76802 қазақ тұрған.

Дегенмен «Устав о сибирских киргизах» күшіне кірер алдында патша үкіметі қазақтарға берілген жеңілдіктер мен артықшылықтарды шектей бастайды. 1812 жылы бұратана қазақтарға қатаң белгіленген жер бөлу, бірақ оның шекара шебінен 30 версттен аспауы, сонымен бірге шаруаларға, қазақтар мен заводтарға бөлінген жер болмауы жөнінде нұсқау түседі.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.